Tidak ada referer, pengunjung mungkin datang langsung atau referer diblokir.ls. Sarawak - Wikipedia Bahasa Melayu, ensiklopedia bebas
Lifestyle Khazanah Profil Baru Dram Lists Ensiklopedia
Technopedia Center
PMB University Brochure
Faculty of Engineering and Computer Science
S1 Informatics S1 Information Systems S1 Information Technology S1 Computer Engineering S1 Electrical Engineering S1 Civil Engineering

faculty of Economics and Business
S1 Management S1 Accountancy

Faculty of Letters and Educational Sciences
S1 English literature S1 English language education S1 Mathematics education S1 Sports Education
teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
  2. Ensiklopedia Bebas
  3. Sarawak - Wikipedia Bahasa Melayu, ensiklopedia bebas
Sarawak - Wikipedia Bahasa Melayu, ensiklopedia bebas
Laman separuh dilindungi
Daripada Wikipedia, ensiklopedia bebas.

Rencana ini mengenai wilayah atau negeri di Malaysia. Untuk sungai, sila lihat Sungai Sarawak. Untuk kapal, sila lihat HMS Sarawak (K591).
Sarawak
سراوق
Negeri
Wilayah Sarawak
Nama panggilan: Bumi Kenyalang[1]
Cogan kata: Bersatu, Berusaha, Berbakti
Lagu: Ibu Pertiwiku [2]
   Sarawak di    Malaysia
Koordinat: 2°48′N 113°53′E / 2.800°N 113.883°E / 2.800; 113.883Koordinat: 2°48′N 113°53′E / 2.800°N 113.883°E / 2.800; 113.883
Ibu KotaKuching
Bahagian
Senarai
Pentadbiran
 • Yang di-Pertua NegeriWan Junaidi Tuanku Jaafar
 • PremierAbang Johari Openg (GPS-PBB)
Keluasan
[3]
 • Jumlah124,450 km2 (48,050 batu persegi)
Penduduk
 (2024)[4]
 • Jumlah2,939,785
 • Kepadatan24/km2 (61/batu persegi)
DemonimRakyat Sarawak
Indeks Pembangunan Manusia (HDI)
[5]
 • HDI (2023)0.824
Zon waktuUTC+8 (MST[6])
Poskod
93xxx[7] kr 98xxx[8]
Kod panggilan082 hingga 086[9]
Kod ISO 3166K (MY-13, 50–53)[10][11]
Pendaftaran kenderaanQA hingga QT[12]
Kerajaan sendiri22 Julai 1963[13][14]
Perjanjian Malaysia[15]16 September 1963
Laman sesawang"Official Portal of the Sarawak Government".

Sarawak (Jawi: ‏سراوق‎‎) dikenali juga Sarawak Bumi Kenyalang (سراوق بومي کڽالڠ) merupakan wilayah yang terbesar di Malaysia. Sebelum pembentukan Persekutuan Malaysia, Sarawak bebas dari kolonial British pada 22 Julai 1963. Pada peringkat awalnya, Sarawak merupakan sebuah wilayah yang bergabung bersama-sama Sabah (dahulu dikenali Borneo Utara), Singapura, dan Tanah Melayu (kini dikenali sebagai Semenanjung Malaysia) membentuk Persekutuan Malaysia pada 16 September 1963. Akibat masalah ekonomi dan politik, idea penggabungan diterima oleh masyarakat Sarawak. Sarawak memiliki kawasan yang terbesar di Malaysia. Wilayah Sarawak, Wilayah Persekutuan Labuan, dan wilayah Sabah juga dikenali sebagai Malaysia Timur (boleh juga disebut sebagai Malaysia Borneo).[16]

Penghunian manusia yang paling awal di Sarawak adalah di Gua Niah bermula pada 40,000 tahun dahulu, yang juga adalah kaum orang asal Borneo sendiri. Ini berdasarkan keputusan hasil kajian ke atas tengkorak purba dan tulang paha yang berusia 40,000 dipercayai ada kaitan dengan orang asli Borneo sendiri berdasarkan hasil kajian deep skull dan tulang paha dengan orang asli wanita Iban.

Malahan penemuan Tembikar Iban Nuan atau Penuan di Gua Niah Sarawak yang berusia lebih 1000 tahun juga telah membuktikan tentang Peradaban awal manusia di Pulau Borneo yang sama dengan tembikar tanah buatan Iban sendiri.

Satu siri seramik Cina bertarikh dari abad ke-8 hingga ke-13 Masihi telah ditemui di tapak arkeologi Santubong. Wilayah pesisir Sarawak berada di bawah pengaruh Empayar Brunei pada abad ke-16. Pada tahun 1839, James Brooke, seorang penjelajah British, tiba di Sarawak. Beliau dan keturunannya pernah memerintah Sarawak dari tahun 1841 hingga 1946. Semasa Perang Dunia Ke-2, Sarawak pernah dijajah oleh Jepun selama tiga tahun. Selepas perang, Rajah Putih yang terakhir, Charles Vyner Brooke, menyerahkan Sarawak ke Britain, dan pada tahun 1946 ia menjadi Koloni Mahkota British. Pada 22 Julai 1963, Sarawak diberikan kuasa untuk mewujudkan kerajaan sendiri oleh British dan kemudiannya menjadi salah satu wilayah dalam Persekutuan Malaysia, yang ditubuhkan pada 16 September 1963. Namun, persekutuan itu ditentang oleh Kerajaan Indonesia yang membawa kepada konfrontasi selama tiga tahun. Penciptaan Persekutuan juga mengakibatkan pemberontakan komunis yang berlangsung hingga tahun 1990.

Ketua wilayah Sarawak adalah Gabenor Sarawak, atau juga dikenali sebagai Yang di-Pertua Negeri, manakala ketua pemerintah kerajaan Sarawak adalah Premier Sarawak. Wilayah Sarawak dibahagikan kepada bahagian pentadbiran, dan daerah-daerah, yang dikawal oleh sebuah sistem yang dimodelkan dengan teliti pada sistem parlimen kerajaan United Kingdom dan juga merupakan sistem perundangan yang terawal di Malaysia.

Kerana sumber semula jadinya yang besar, Sarawak mengkhususkan dalam eksport minyak dan gas, kayu, dan kelapa sawit. Sarawak juga mempunyai sektor-sektor lain seperti sektor perkhidmatan (perkhidmatan awam dan swasta), sektor kewangan dan pelaburan, sektor perkilangan dan perindustrian, sektor perniagaan, sektor pembinaan (projek hartanah, perumahan, dan pembangunan bandar), sektor sumber tenaga alternatif (tenaga hidrogen, tenaga air, tenaga solar, dan tenaga geothermal), sektor pertanian moden, serta sektor pelancongan dan kebudayaan yang semakin rancak. Sarawak mempunyai pelbagai kaum dan etnik yang sangat unik, penuh kebudayaan, dan linguistik. Ianya terdiri daripada kumpulan etnik utama termasuk Iban, Cina, Melayu, Melanau, Bidayuh, Kenyah, Kelabit, dan Orang Ulu. Kedudukan wilayah Sarawak adalah terletak berhampiran dengan dua buah negara serantau, iaitu Indonesia (Kalimantan) dan Brunei Darussalam.

Bahasa Inggeris dan Bahasa Melayu adalah merupakan bahasa rasmi bagi wilayah Sarawak, manakala Bahasa Iban merupakan bahasa dialek majoriti masyarakat setempat di Sarawak. Sarawak juga adalah satu-satunya wilayah yang tidak mempunyai agama rasminya sendiri. Ini kerana wilayah Sarawak masih mengamalkan kebebasan beragama sepenuhnya bagi agama-agama lain seperti Kristian, Islam, Buddha, Sikh, Taoisme, dan lain-lain. Pada masa yang sama, Sarawak masih mengamalkan semangat perpaduan kaum dan pengukuhan budaya yang utuh tanpa sebarang masalah dalam kehidupan seharian.

Etimologi

Rencana utama: Identiti Sarawak
Burung enggang badak (Buceros rhinoceros) adalah burung rasmi wilayah Sarawak.

Penjelasan yang diterima umum dari nama negara adalah bahawa ia berasal dari perkataan Melayu Sarawak serawak, yang bermaksud antimoni. Penjelasan alternatif yang popular adalah penguncupan empat kata Melayu yang kononnya diucapkan oleh Pangeran Muda Hashim (paman kepada Sultan Brunei), "Saya serah pada awak", ketika beliau memberikan Sarawak kepada James Brooke, seorang penjelajah Inggeris pada tahun 1841. James Brooke kemudian menjadi yang pertama dari dinasti Rajah Putih untuk mengawal Sarawak.[17] Walau bagaimanapun, penjelasan yang kedua adalah tidak betul: wilayah itu telah pun dinamakan Sarawak sebelum ketibaan James Brooke, dan perkataan awak itu bukan dalam perbendaharaan kata Bahasa Melayu Sarawak sebelum pembentukan Malaysia.[18]

Sarawak digelar Bumi Kenyalang. Burung-burung ini adalah simbol-simbol budaya yang penting bagi masyarakat Dayak, yang mewakili semangat Tuhan. Ia juga dipercayai bahawa jika sebuah tanduk kelihatan terbang di atas kediaman, ia akan membawa nasib baik kepada masyarakat setempat. Sarawak mempunyai lapan daripada lima puluh empat spesis tanduk di dunia, dan Burung Enggang Badak adalah burung rasmi wilayah Sarawak.[19]

Sejarah

Lihat juga: Sejarah Sarawak
Sejarah asal Kerajaan Sarawak
Kerajaan Kesultanan Brunei ( Abad ke-15 – 1841) [20]

Kerajaan Sarawak Pertama (1841 – 1941)
Empayar Jepun (1942 – 1945)
Kerajaan Sarawak Kedua (1945 – 1946 (kerajaan interim British Australia)) ; (1963 – 1973)
Tanah Jajahan Mahkota Sarawak (1946 – 1963)

 Malaysia (1963 – kini)
Pandangan sungai dari pelabuhan di Sarawak, Borneo, oleh Edward Inglefield, mungkin ketika brliau seorang leftenan di HMS Samarang sekitar 1843

Diketahui bahawa adanya penduduk yang tinggal di sekitar mulut barat Gua Niah (terletak 110 kilometer di barat daya Miri) 40,000 tahun yang lalu.[21][22] Tengkorak manusia moden yang terdapat berhampiran Gua Niah adalah manusia tertua yang masih terdapat di Malaysia dan tengkorak manusia moden yang tertua dari Asia Tenggara.[21][22][23][24] Seramik Cina yang berasal dari dinasti Tang dan Song (8 hingga 13 abad Masihi, masing-masing) ditemui di Santubong (berhampiran Kuching) yang menandakan kepentingannya sebagai pelabuhan.[25]

Empayar Brunei ditubuhkan di kawasan pesisir Sarawak pada pertengahan abad ke-15,[26] dan kawasan Kuching dikenali oleh kartografer Portugis semasa abad ke-16 sebagai Cerava, salah satu daripada lima pelabuhan besar Borneo.[27][28] Menjelang abad ke-19, Empayar Brunei semakin menurun, mengekalkan pegangan kecil di sepanjang kawasan pantai di Sarawak yang dikawal oleh pemimpin Melayu separuh bebas. Jauh dari pantai, perang wilayah berlaku antara Iban dan persekutuan Kenyah-Kayan.[29]

Penemuan bijih antimoni di rantau Kuching yang membawa Pangeran Indera Mahkota, wakil Sultan Brunei, untuk meningkatkan pembangunan di wilayah antara 1824 dan 1830. Peningkatan pengeluaran antimoni di rantau ini menyebabkan Kesultanan Brunei menuntut cukai yang lebih tinggi, yang akhirnya Membawa kepada pergolakan awam.[30] Pada tahun 1839, Sultan Omar Ali Saifuddin II (1827-1852) menugaskan pamannya, Pengiran Muda Hashim untuk memulihkan ketertiban, tetapi ketidakupayaan Pengiran Muda Hashim untuk melakukan itu menyebabkan beliau meminta bantuan pelaut British, James Brooke. Kejayaan Brooke dalam menghancurkan pemberontakan itu dihadiahi dengan antimoni, harta dan gabenor Sarawak, yang pada masa itu hanya terdiri daripada kawasan kecil yang berpusat di Kuching.[31][32]

Brooke painted by Francis Grant, standing next to a rock in front of a tropical landscape
James Brooke, Raja Putih pertama
Barque bernama Rajah of Sarawak, sebagai penghormatan kepada James Brooke, yang beroperasi di antara Swansea di UK, Australia, dan Hindia Timur dari akhir 1840-an.

Keluarga Brooke, yang kemudiannya dipanggil Raja Putih, mula memperluaskan wilayah yang telah diserahkan kepada mereka.[33] Dengan perluasan ini ada perlunya tadbir urus yang cekap dan dengan itu, bermula pada tahun 1841, Sarawak dipisahkan menjadi bahagian pentadbirannya yang pertama[34] dengan mata wang sendiri iaitu dolar Sarawak mula beredar pada tahun 1858.[35] Pada tahun 1912, Sarawak terbahagi kepada lima bahagian. masing-masing diketuai oleh seorang Residen.[34]

Keluarga Brooke pada dasarnya mengamalkan bentuk kerajaan paternalistik dengan birokrasi yang minimum, tetapi digesa untuk menubuhkan beberapa bentuk rangka kerja undang-undang. Memandangkan mereka tidak mengetahui adat istiadat tempatan, kerajaan Brooke menubuhkan Majlis Penasihat Tertinggi yang kebanyakannya terdiri daripada ketua-ketua Melayu untuk memberi bimbingan. Majlis ini adalah dewan perundangan tertua di Malaysia, dengan mesyuarat Majlis Agung pertama yang berlangsung di Bintulu pada tahun 1867.[36] Pada tahun 1928, Pesuruhjaya Kehakiman, Thomas Stirling Boyd, dilantik sebagai hakim terlatih yang pertama. Sistem yang sama yang berkaitan dengan perkara-perkara mengenai pelbagai masyarakat Cina juga dibentuk.[37]

Ahli-ahli masyarakat tempatan digalakkan oleh rejim Brooke untuk menumpukan perhatian kepada fungsi-fungsi tertentu di dalam wilayah: orang-orang Iban dan orang-orang Dayak lain diupah sebagai militia manakala orang Melayu terutama pentadbir. Kaum Cina, baik tempatan dan imigran, kebanyakannya bekerja di ladang,[38] lombong dan sebagai birokrat.[37] Usaha memperluaskan perdagangan membawa kepada pembentukan Borneo Company Limited pada tahun 1856. Syarikat itu sehingga kini masih terlibat dalam pelbagai perniagaan di Sarawak termasuk perdagangan, perbankan, pertanian, penerokaan mineral, dan pembangunan.[39]

Perkembangan wilayah Kerajaan Sarawak dari tahun 1841 hingga 1905 memainkan peranan penting untuk sempadan zaman sekarang di Sarawak.

Antara tahun 1853 dan 1862, terdapat beberapa pemberontakan terhadap kerajaan Brooke tetapi semua berjaya ditampung dengan bantuan suku-suku tempatan.[37] Untuk mencegah pemberontakan masa depan, serangkaian kubu dibina untuk melindungi Kuching, termasuk Fort Margherita, yang siap pada tahun 1871. Pada masa itu kawalan Brooke terhadap Sarawak adalah seperti pertahanan yang tidak perlu.[40]

Charles Anthoni Brooke menggantikan bapa saudaranya pada tahun 1868 sebagai Raja Putih seterusnya. Di bawah pemerintahannya, Sarawak memperoleh Limbang dan lembah Baram dan Trusan daripada Sultan Brunei, kemudian menjadi tanah naungan pada 1888 dengan Britain mengendalikan hal ehwal luar negeri tetapi kerajaan Brooke mengekalkan kuasa pentadbiran.[41] Di dalam negeri, Brooke menubuhkan Muzium Sarawak, muzium tertua di Borneo, pada tahun 1891,[40][42] dan menegakkan keamanan di Marudi dengan mengakhiri perang antara suku di sana. Pembangunan ekonomi diteruskan, dengan usaha menggali minyak dari tahun 1910 dan pembukaan Brooke Dockyard dua tahun kemudian. Anthony Brooke, yang menjadi Rajah Muda pada tahun 1939, dilahirkan pada tahun 1912.[43]

Peta penjajahan Borneo pada tahun 1943 yang disediakan oleh Jepun semasa Perang Dunia II, dengan label yang ditulis dalam aksara Jepun.
Ramai orang penduduk asli Sarawak menderu jalan Kuching untuk menyaksikan ketibaan Pasukan Imperial Australia (AIF) pada 12 September 1945.

Perayaan 100 tahun Brooke di Sarawak diadakan pada tahun 1941. Sempena itu, satu perlembagaan baru diperkenalkan untuk menghadkan kuasa Rajah dan memberi rakyat Sarawak peranan yang lebih besar dalam kerajaan. Walau bagaimanapun, perlembagaan ini tidak pernah dilaksanakan sepenuhnya kerana pendudukan Jepun.[44][37][nota 1] Pada tahun yang sama, pasukan British menarik balik angkatan udara dan lautnya yang mempertahankan Sarawak ke Singapura. Dengan keadaan Sarawak yang ketika ini tidak dikawal ketat, rejim Brooke mengamalkan dasar "bumi hangus" di mana pemasangan minyak di Miri akan dimusnahkan dan lapangan terbang Kuching diadakan selama mungkin sebelum dimusnahkan. Walau bagaimanapun, satu pasukan pencerobohan Jepun yang diketuai oleh Kiyotake Kawaguchi mendarat di Miri pada 16 Disember 1941 dan menakluki Kuching pada 24 Disember 1941, dengan tentera darat British berundur ke Singkawang di kejiranan Belanda Borneo. Selepas sepuluh minggu bertarung di sana, pasukan bersekutu menyerah pada 1 April 1942.[45] Charles Vyner Brooke, Rajah terakhir Sarawak, menuju ke Sydney, Australia, sementara para pegawainya ditangkap oleh orang Jepun dan diasingkan di kem Batu Lintang.[46]

Sarawak tetap menjadi sebahagian daripada Empayar Jepun selama tiga tahun dan lapan bulan. Pada masa ini ia dibahagikan kepada tiga wilayah - Kuching-shu, Sibu-shu, dan Miri-shu - masing-masing di bawah Gabenor masing-masing. Orang Jepun memelihara struktur pentadbiran Brooke dan melantik orang Jepun ke jawatan penting kerajaan.[47] Angkatan Berikat kemudian menjalankan Operasi Semut untuk mensabotaj operasi Jepun di Sarawak. Semasa pertempuran Borneo Utara, pasukan Australia mendarat di kawasan Lutong-Miri pada 20 Jun 1945 dan menembusi sejauh Marudi dan Limbang sebelum menghentikan operasi mereka di Sarawak.[48] Selepas penyerahan kalah Jepun, angkatan tentera Jepun akhirnya menyerah diri kepada pihak tentera Australia di Labuan pada 10 September 1945.[49][50] Keseluruhan semua bahagian dan daerah di Sarawak segera ditempatkan di bawah kerajaan pentadbiran interim British dan dikendalikan sepenuhnya oleh Pasukan Imperial Australia (AIF) sehingga April 1946.[51][52]

Peta dunia yang besar mewakili kawasan yang diduduki Jepun di Asia, yang ditubuhkan di jalan utama ibu kota Sarawak.

Kekurangan sumber untuk membina semula Sarawak selepas perang, Charles Vyner Brooke memutuskan untuk menyerah Sarawak sebagai Jajahan Mahkota British dan Rang Undang-Undang Sidang ditubuhkan di Majlis Negeri (kini Dewan Undangan Negeri Sarawak), yang dibahaskan selama tiga hari. Rang undang-undang itu disahkan pada 17 Mei 1946 dengan majoriti sempit (19 berbanding 16 undi). Ini menyebabkan beratus-ratus penjawat awam Melayu meletak jawatan sebagai protes, mencetuskan gerakan anti-pengasingan dan pembunuhan gabenor penjajah kedua Sarawak Sir Duncan Stewart.[53] Walaupun rintangan, Sarawak menjadi jajahan British pada 1 Julai 1946.[13] Anthony Brooke menentang penyerahan Sarawak kepada Mahkota British,[54] yang mana beliau diusir dari Sarawak oleh kerajaan kolonial.[37][nota 2] Beliau hanya dibenarkan kembali 17 tahun kemudian setelah Sarawak menjadi sebahagian daripada Malaysia.[55] Pada tahun 1950, semua pergerakan anti-pengasingan di Sarawak berhenti selepas ditumpaskan oleh kerajaan penjajah.[29]

Ningkan holding papers containing the declaration, standing behind a microphone and in front of several guards on a podium
Tan Sri Datuk Amar Stephen Kalong Ningkan mengisytiharkan pembentukan Persekutuan Malaysia pada 16 September 1963

Pada 27 Mei 1961, Tunku Abdul Rahman, perdana menteri Persekutuan Tanah Melayu, mengumumkan rancangan untuk membentuk persekutuan yang lebih besar bersama-sama dengan Singapura, Sarawak, Sabah dan Brunei, yang akan dipanggil Malaysia. Pada 17 Januari 1962, Suruhanjaya Cobbold ditubuhkan untuk mengukur sokongan Sarawak dan Sabah untuk rancangan itu; Suruhanjaya melaporkan 80 peratus sokongan untuk persekutuan.[56][57] Pada 23 Oktober 1962, lima parti politik di Sarawak membentuk satu barisan bersatu yang menyokong pembentukan Malaysia.[58] Sarawak secara rasmi diberikan kerajaan sendiri pada 22 Julai 1963,[13][14] dan menjadi persekutuan dengan Malaya, Borneo Utara (sekarang Sabah), dan Singapura untuk membentuk persekutuan Malaysia pada 16 September 1963.[59][60]

Kerajaan Filipina dan Indonesia menentang pertubuhan persekutuan, seperti juga Parti Rakyat Brunei dan kumpulan komunis yang berpangkalan di Sarawak, dan pada tahun 1962, berlaku pula Pemberontakan Brunei.[61] Presiden Indonesia Sukarno bertindak balas dengan menggerakkan sukarelawan bersenjata dan, kemudian, angkatan tentera ke Sarawak.[62][63] Ribuan anggota komunis Sarawak pergi ke Borneo, Indonesia Borneo, dan menjalani latihan dengan Partai Komunis Indonesia. Pertunangan yang paling penting dalam konfrontasi itu bertempur di Plaman Mapu pada April 1965. Kekalahan di Plaman Mapu akhirnya mengakibatkan jatuhnya Sukarno dan ia digantikan oleh Suharto sebagai presiden Indonesia.[64] Rundingan dimulakan semula antara Malaysia dan Indonesia dan membawa kepada berakhirnya konfrontasi pada 11 Ogos 1966.[65][nota 3]

Sejumlah kumpulan komunis wujud di Sarawak, yang pertama di mana, Liga Pemuda Demokrat Cina Luar Negara Sarawak, dibentuk pada tahun 1951.[29][nota 4] Satu lagi kumpulan, Parti Komunis Kalimantan Utara (NKCP) (juga dikenali sebagai Organisasi Komunis Klandestin (CCO) oleh sumber kerajaan) secara rasmi ditubuhkan pada tahun 1970.[66] Weng Min Chyuan dan Bong Kee Chok adalah dua pemimpin komunis yang lebih terkenal yang terlibat dalam pemberontakan itu. Ketika suasana politik berubah, semakin berkembang semakin sulit bagi komunis untuk beroperasi. Ini membawa kepada perbincangan pembukaan Bong dengan ketua menteri Abdul Rahman Ya'kub pada tahun 1973 dan akhirnya menandatangani perjanjian dengan kerajaan. Weng yang berpindah ke China pada pertengahan 1960-an tetapi tetap mengekalkan kawalan ke atas CCO, menolak perjuangan bersenjata yang berterusan terhadap kerajaan walaupun perjanjian ini. Konflik itu berterusan kebanyakannya di rantau Sungai Rajang tetapi akhirnya berakhir apabila, pada 17 Oktober 1990, NKCP menandatangani perjanjian damai dengan kerajaan Sarawak.[67][68]

Garis Masa Penyerahan Sarawak Kepada James Brooke
Tahun Peristiwa
1836 Kebangkitan menentang pemerintahan wakil Kesultanan Brunei di Sarawak
1840 Pangeran Raja Muda Hashim Meminta Bantuan James Brooke untuk menamatkan penentangan di Sarawak
1841 Pangeran Raja Muda Hashim melantik James Brooke sebagai Gabenor dan Raja Sarawak
1842 Sultan Brunei mengiktiraf perjanjian antara Pangeran Raja Muda Hashim dan James Brooke
1846 Sultan Brunei mengiktiraf James Brooke sebagai Raja Sarawak yang merdeka

Politik

Laman utama: Kerajaan Negeri Sarawak, Politik di Sarawak, Kabinet Sarawak, Krisis Perlembagaan Sarawak 1966, Urusan Mahkamah Ming 1987, dan Perintah keutamaan di Sarawak

Kerajaan

Garis masa parti politik di Sarawak

Ketua wilayah Sarawak ialah Yang di-Pertua Negeri Sarawak (juga dikenali sebagai TYT ataupun Gabenor Sarawak), kedudukan yang paling simbolik yang dilantik oleh Yang di-Pertuan Agong (Raja Malaysia) atas nasihat kerajaan persekutuan Malaysia.[69] Sejak dari tahun 2014, jawatan ini pernah dipegang oleh Abdul Taib Mahmud.[70] TYT juga melantik Premier Sarawak, yang kini dipegang oleh Abang Johari Tun Openg (GPS),[71] sebagai ketua pemerintah kerajaan wilayah Sarawak. Secara amnya, pemimpin parti yang memerintahkan majoriti Dewan Undangan Negeri dilantik sebagai Premier Sarawak; manakala wakil yang dipilih secara demokratik melalui pilihan raya negeri lebih dikenali sebagai Ahli Dewan Undangan Negeri (ADUN).

Majlis Mesyuarat Kerajaan Sarawak berhak meluluskan undang-undang mengenai subjek-subjek atau pindaan akta yang tidak terdapat di bawah bidang kuasa Parlimen Malaysia, seperti hal ehwal pentadbiran tanah wilayah, hak-hak tuntutan Perjanjian Malaysia (MA63), autonomi pendidikan, autonomi kesihatan, autonomi perkhidmatan awam kerajaan Sarawak, autonomi perhutanan dan perlindungan alam sekitar, hak kuasa imigresen wilayah, pembangunan wilayah Sarawak, hak tanah adat peribumi, perkapalan saudagar wilayah, sumber tenaga boleh diperbaharui, hal ehwal kewarganegaraan Sarawak, industri aeroangkasa Sarawak, kejuruteraan digital, sains dan teknologi, autonomi ekonomi wilayah, serta sumber perikanan wilayah. Penubuhan Kerajaan Wilayah Sarawak dianggotai oleh Premier Sarawak, Timbalan Premier, menteri-menteri kabinet kerajaan Sarawak, timbalan-timbalan menteri, serta ahli-ahli Senator DUN Sarawak.[72]

Untuk melindungi kepentingan rakyat Sarawak di persekutuan Malaysia, perlindungan khas telah dimasukkan ke dalam Perlembagaan Malaysia. Ini termasuk: mengawal imigresen masuk dan keluar negeri serta status kediaman bukan orang Sarawak dan bukan rakyat Sabah, batasan mengenai amalan undang-undang kepada peguam pemastautin, kemerdekaan Mahkamah Tinggi Kerajaan Sarawak dari Mahkamah Tinggi Semenanjung Malaysia, Satu keperluan bahawa Premier Sarawak akan dirujuk sebelum pelantikan ketua hakim Mahkamah Tinggi Kerajaan Sarawak, kewujudan Mahkamah Anak Negeri di Sarawak dan kuasa untuk mengenakan cukai jualan. Masyarakat peribumi Sarawak juga menikmati semua keistimewaan yang lebih baik seperti kuota khas dalam jawatan-jawatan kerajaan Sarawak, peluang pekerjaan yang lebih baik dalam perkhidmatan awam Sarawak serta syarikat-syarikat swasta, bantuan biasiswa, penempatan pelajar Sarawak di semua kolej dan universiti seluruh Malaysia, program keusahawanan belia & wanita, hak pemilikan perniagaan, hak permit perniagaan, bantuan kewangan khas rakyat Sarawak, dan banyak lagi keistimewaan yang dinikmati oleh masyarakat peribumi Sarawak.[73] Kerajaan tempatan di Sarawak dikecualikan daripada undang-undang majlis tempatan yang digubal oleh Parlimen Malaysia.[74]

Bangunan Dewan Undangan Negeri Sarawak Baru terletak berdekatan dengan dermaga Kuching.

Parti-parti politik utama di Sarawak boleh dibahagikan kepada tiga kategori: parti politik milik Bumiputera Sarawak (PBB), parti politik milik Dayak Sarawak (PRS, PDP, PBDS, dan PBK), dan parti politik bukan Bumiputera Sarawak (SUPP dan ASPIRASI); Pihak, bagaimanapun, juga boleh memasukkan anggota dari lebih dari satu kumpulan.[75] Parti politik pertama, Parti Rakyat Bersatu Sarawak (SUPP), ditubuhkan pada tahun 1959, diikuti oleh Parti Negara Sarawak (PANAS) pada tahun 1960 dan Parti Kebangsaan Sarawak (SNAP) pada tahun 1961. Parti-parti politik utama seperti Parti Pesaka Sarawak (PESAKA) muncul pada tahun 1962.[29][nota 5] Parti-parti ini kemudian menyertai gabungan negara Parti Perikatan. Parti Perikatan (kemudiannya berkumpul di Barisan Nasional) telah memerintah Sarawak sejak pembentukan Malaysia. Pembangkang di Sarawak secara konsisten mendakwa bahawa gabungan pemerintah menggunakan pelbagai jenis taktik membeli undi untuk memenangi pilihan raya.[76][nota 6][77] Stephen Kalong Ningkan merupakan Ketua Menteri Sarawak pertama dari 1963 hingga 1966 selepas kemenangannya dalam pilihan raya majlis tempatan. Walau bagaimanapun, beliau digulingkan oleh Tawi Sli pada tahun 1966 dengan bantuan kerajaan persekutuan Malaysia, menyebabkan krisis perlembagaan Sarawak 1966.[29]

Wan Junaidi Tuanku Jaafar
Wan Junaidi Tuanku Jaafar, Yang di-Pertua Negeri Sarawak terkini.
Abang Johari Openg
Abang Johari Tun Openg, Premier Sarawak terkini.

Pada tahun 1969, pilihan raya negeri pertama Sarawak diadakan, dengan anggota Majlis Negeri dipilih secara langsung oleh para pengundi. Pilihan raya ini menandakan permulaan penguasaan etnik Melanau di politik Sarawak oleh Abdul Rahman Ya'kub dan Abdul Taib Mahmud. Pada tahun yang sama, terbentuknya Parti Komunis Kalimantan Utara (NKCP) yang kemudian melancarkan perang gerila terhadap kerajaan negeri Sarawak yang baru dipilih. Parti itu dibubarkan selepas menandatangani perjanjian damai pada tahun 1990.[68] 1973 menyaksikan penubuhan Parti Pesaka Bumiputera Bersatu (PBB) berikutan penggabungan beberapa parti.[78] Parti ini kemudian menjadi tulang belakang gabungan BN Sarawak. Pada tahun 1978, Parti Tindakan Demokratik (DAP) merupakan parti pertama yang berpusat di Malaysia Barat untuk membuka cawangannya di Sarawak.[78]

Sarawak pada mulanya mengadakan pilihan raya negeri bersama dengan pilihan raya parlimen negara. Bagaimanapun, ketua menteri itu Abdul Rahman Ya'kub menangguhkan pembubaran dewan negeri setahun untuk mempersiapkan cabaran yang ditimbulkan oleh parti-parti pembangkang.[76] Ini menjadikan Sarawak satu-satunya negeri di Malaysia untuk mengadakan pilihan raya negeri yang berasingan daripada pilihan raya parlimen negara sejak tahun 1979.[79]Pada tahun 1983, SNAP mula pecah menjadi beberapa pihak serpihan kerana krisis kepimpinan yang berulang.[80][81] Iklim politik di negeri ini stabil sehingga Urusan Mahkamah Ming 1987, sebuah rampasan kuasa politik yang dimulakan oleh paman Abdul Taib Mahmud untuk menggulingkan gabungan BN yang dipimpin oleh Taib. Walau bagaimanapun, rampasan kuasa tidak berjaya dan Taib mengekalkan kedudukannya sebagai ketua menteri.[82]

Sejak pilihan raya tahun 2006, Parti Tindakan Demokratik Sarawak (DAP Sarawak) memperoleh majoriti sokongannya dari semua pusat bandar / bandar-bandar utama dan menjadikannya parti pembangkang tempatan yang aktif beroperasi di wilayah Sarawak.[83] Wilayah Sarawak adalah satu-satunya wilayah yang tidak membenarkan mana-mana parti politik yang berpangkalan mahupun beroperasi di Semenanjung Malaysia untuk bertapak secara kekal di Sarawak, termasuk parti-parti politik UMNO, MCA, MIC, BERSATU, PAS, PKR, PBM, dan komponen parti Perikatan Nasional (PN).

Kerajaan Sarawak

Sarawak ditadbir oleh Dewan Undangan Negeri dan Majlis Mesyuarat Kerajaan Sarawak. Dewan Undangan Negeri Sarawak merupakan kuasa tertinggi dalam menetapkan polisi di dalam negeri. Ahli Dewan Undangan Negeri bertanggungjawab kepada Dewan Undangan Negeri yang diwakili oleh pelbagai orang yang dilantik setiap lima tahun. Ia diketuai oleh Yang di-Pertua Negeri yang dilantik oleh Yang di-Pertuan Agong Malaysia. Jabatan Premier Sarawak adalah tiang pentadbiran wilayah yang meletakkan Pejabat Premier Sarawak, Pejabat Setiausaha Kerajaan Sarawak, serta jabatan-jabatan kerajaan Sarawak yang lain.

Senarai TYT Yang di-Pertua Negeri Sarawak

Lihat juga: Yang di-Pertua Negeri Sarawak dan Gabenor Sarawak
Nama Mula berkhidmat Tamat berkhidmat
Tun Abang Haji Openg 1963 1969
Tun Tuanku Bujang Tuanku Othman 1969 1977
Tun Abang Muhammad Salahuddin 1977 1981
Tun Abdul Rahman Ya'kub 1981 1985
Tun Ahmad Zaidi Adruce 1985 2000
Tun Abang Muhammad Salahuddin 2001 2014
Tun Pehin Sri Haji Abdul Taib Mahmud 2014 2024
Tun Pehin Sri Wan Junaidi Tuanku Jaafar 2024 kini

Senarai daerah di Sarawak

Tidak seperti negeri-negeri di Semenanjung Malaysia, wilayah Sarawak dibahagikan kepada bahagian, 12 dalam semua, serta daerah, masing-masing diketuai oleh penduduk yang dilantik.[84][85][86]

Setiap bahagian-bahagian wilayah (divisions) di Sarawak akan diketuai oleh seorang Pegawai Residen (Resident Officer). Bagi kawasan-kawasan yang berstatus daerah (districts), masing-masing dipimpin oleh seorang Pegawai Daerah (District Officer). Hanya Daerah Lundu dan Daerah Tatau sahaja yang diketuai oleh seorang Setiausaha Majlis (Council Secretary), manakala Daerah Limbang pula hanya diketuai oleh seorang Walikota Daerah.

Bagi sesebuah kawasan perbandaran besar yang baharu atau sedia ada, Kerajaan Sarawak mempunyai kuasa untuk melantik seorang Pengerusi (Chairman) dengan tujuan untuk menyelaraskan dan melaksanakan pelbagai projek infrastruktur terkini atau projek-projek milik swasta yang baharu di kawasan berkenaan.

Untuk memastikan segala proses pembangunan untuk sesebuah projek milik kerajaan atau swasta di Sarawak, kerajaan harus melantik seorang Pegawai Penyelaras Projek bagi setiap kawasan daerah di Sarawak sebelum Kerajaan Sarawak akan meluluskan tender bagi pelaksanaan projek berkenaan.

Kerajaan Sarawak mempunyai hak untuk melantik seorang ketua (dikenali sebagai ketua kampung, Tuai Rumah, atau Penghulu) untuk setiap kampung. Kesemua 12 bahagian dan 47 buah daerah adalah di bidang kuasa Kerajaan Sarawak sendiri. Berikut adalah senarai bahagian, daerah, dan sub-daerah seperti yang ditunjukkan dalam jadual di bawah :

  Miri
  Kapit
  Sibu
  Mukah
  Betong
  Serian
Bahagian Daerah (Districts) Sub-Daerah (Subdistricts)
Kuching Kuching
Padawan
Bau
Lundu Sematan
Samarahan Kota Samarahan
Asajaya Sadong Jaya
Simunjan
Gedong
Sebuyau
Serian[85] Serian Balai Ringin
Tebedu
Siburan
Sri Aman Simanggang
Lubok Antu Engkilili
Lingga
Pantu
Betong Betong Spaoh
Debak
Saratok Budu
Pusa Maludam
Kabong Roban
Sarikei Sarikei
Meradong
Julau
Pakan
Mukah Mukah Balingian
Dalat Oya
Matu Igan
Daro
Tanjung Manis
Sibu Sibu
Kanowit
Selangau
Kapit Kapit Nanga Merit
Song
Belaga Sungai Asap
Bukit Mabong
Bintulu Bintulu
Tatau
Sebauh
Miri Miri Bario
Marudi Mulu
Subis Niah-Suai
Beluru Tinjar
Telang Usan Long Lama
Long Bedian
Limbang Limbang Nanga Medamit
Lawas Sundar
Trusan

Keselamatan

Angkatan bersenjata paramiliter pertama di Sarawak, sebuah rejimen yang dibentuk oleh rejim Brooke pada tahun 1862, dikenali sebagai Sarawak Rangers.[87] Rejimen, yang terkenal dengan kemahiran mengesan hutan, berkhidmat dalam kempen untuk mengakhiri peperangan antara kaum di Sarawak. Ia juga terlibat dalam peperangan gerila melawan Jepun, di Darurat Tanah Melayu (di Malaysia Barat) dan Pemberontakan Komunis Sarawak terhadap komunis. Berikutan pembentukan Malaysia, rejimen itu diserap ke dalam angkatan tentera Malaysia dan kini dikenali sebagai Rejimen Renjer Diraja.[88]

Pada tahun 1888, Sarawak, bersama-sama dengan kejiranan Borneo Utara dan Brunei menjadi naungan Inggeris, dan tanggungjawab terhadap dasar luar diserahkan kepada British sebagai pertukaran untuk perlindungan ketenteraan.[41] Sejak pembentukan Malaysia, kerajaan persekutuan Malaysia bertanggungjawab sepenuhnya terhadap dasar dan tentera asing di negara ini.[89][90]

Pertikaian wilayah

Rencana utama: Perebutan wilayah di Laut China Selatan

Kerajaan Malaysia mempunyai beberapa pertikaian sempadan dengan negara-negara jiran, di mana beberapa keprihatinan Sarawak. Ini termasuk pertikaian tanah dan maritim dengan jiran Brunei.[91] Pada 2009, Perdana Menteri Malaysia Ke-5 pada ketika itu, Iaitu Tun Abdullah Ahmad Badawi , mendakwa bahawa di-dalam pertemuan beliau dengan

Sultan and Yang di-Pertuan, Prime Minister Hassanal Bolkiah
Prime Minister Hassanal Bolkiah


Sultan Brunei, Brunei Negara Brunei Darussalam bersetuju untuk menggugurkan tuntutannya atas Limbang.[92] Bagaimanapun, ini ditolak oleh Menteri Luar Negeri Brunei yang kedua, Lim Jock Seng, yang menyatakan isu itu tidak pernah dibincangkan semasa mesyuarat itu.[93] Beting Serupai dan Beting Raja Jarum, pulau-pulau di Laut China Selatan, jatuh dalam zon ekonomi eksklusif Sarawak, tetapi telah terjadi dan timbul isu kebimbangan mengenai khabar angin-khabar angin [94][95][96] menyatakan bahawa telah terjadi serangan dilakukan pihak China (Cina: 中国), lebih dikenali dengan nama sebenar Republik Rakyat China (Cina: 中华人民共和国), ialah sebuah negara di Asia Timur yang merupakan negara paling ramai penduduknya di dunia dengan diduduki lebih 1,300 juta orang, iaitu kira-kira satu perlima manusia di bumi. China diperintah oleh Parti Komunis China di bawah sistem satu parti, dan berbidang kuasa di 22 wilayah (provinsi), lima kawasan berautonomi, empat perbandaran tadbiran langsung (Beijing, Tianjin, Shanghai, dan Chongqing), dan dua kawasan pentadbiran khas yang berautonomi tinggi (Hong Kong dan Makau). Ibu negara RRC ialah Beijing.

Alam sekitar

Geografi

Lihat juga: Bahagian di Sarawak dan Geografi Sarawak
Kuching ialah ibu negeri Sarawak, Malaysia yang terletak disepanjang Sungai Sarawak, lebih tepat dikawasan muara sungai. Dalam gambar tertera Bangunan Dewan Undangan Negeri Sarawak.
Sarawak terletak di Borneo barat laut, seperti yang dilihat dalam imej satelit NASA.

Jumlah kawasan tanah Sarawak hampir 124,450 kilometer persegi, yang membentuk 37.5 peratus daripada keseluruhan kawasan Malaysia. Sarawak terletak di antara latitud 0° 50' hingga 5° utara dan longitud 109° 36' hingga 115° 40' timur.[97] Jaraknya sejauh 750 kilometer dicelah di utara dengan kira-kira 150 kilometer pantai Brunei. Sarawak dipisahkan dari Kalimantan Indonesia dengan sebahagian banjaran gunung dan bukit yang terdapat merentasi Borneo. Makin di utara makin tinggi, lebih-lebih lagi berhampiran punca Sungai Baram di curam Gunung Batu Lawi dan Gunung Mulu. Gunung Murud merupakan puncak tertinggi di Sarawak.[98]

Sarawak mempunyai geografi tropika dengan iklim khatulistiwa dan mengalami dua musim monsun: monsun timur laut dan monsun barat daya. Monsun timur laut berlaku antara bulan November dan Februari, membawa hujan lebat manakala monsun barat daya, yang berlaku antara bulan Mac dan Oktober, membawa sedikit hujan. Iklimnya stabil sepanjang tahun kecuali sewaktu dua monsun, dengan purata suhu harian yang berbeza-beza antara 23° C pada waktu pagi hingga 32° C pada waktu petang di kawasan pantai. Miri mempunyai suhu purata paling rendah berbanding bandar utama lain di Sarawak dan mempunyai waktu siang yang paling lama (lebih daripada enam jam sehari), manakala kawasan lain menerima sinar matahari selama lima hingga enam jam sehari. Kelembapan biasanya tinggi, melebihi 68 peratus, dengan hujan tahunan yang berbeza-beza antara 330 sentimeter dan 460 sentimeter sehingga 220 hari setahun.[97] Di kawasan tanah tinggi, suhu boleh berubah dari 16° C ke 25° C pada siang hari dan serendah 11° C pada waktu malam.[99]

Sarawak terbahagi kepada tiga ekorantau. Kawasan pantai agak rendah dan rata dengan kawasan rawa dan persekitaran lembap yang lain. Pantai di Sarawak termasuk Pasir Panjang[100] dan pantai Damai di Kuching,[101] Tanjung Batu di Bintulu,[102] dan Tanjung Lobang[103] dan pantai Hawaii di Miri.[104] Kawasan padat penduduk di mana kebanyakan bandar dan bandar dijumpai rata-ratanya tanah berbukit-bukau. Pelabuhan Kuching dan Sibu dibina beberapa jarak dari pantai di sungai manakala Bintulu dan Miri dekat dengan pantai di mana bukit membentang ke Laut China Selatan. Rantau ketiga adalah kawasan pergunungan sepanjang sempadan Sarawak - Kalimantan, di mana terletaknya beberapa kampung seperti Bario, Ba'kelalan, dan Usun Apau Plieran.[98] Sebilangan sungai mengalir melalui Sarawak, dengan Sungai Sarawak menjadi sungai utama yang mengalir melalui Kuching. Sungai Rajang merupakan sungai terpanjang di Malaysia, berukuran 563 kilometer termasuk anak sungai, Sungai Balleh. Di utara, Baram, Limbang dan Sungai Trusan mengalir ke Teluk Brunei.[98]

Sungai Rajang merupakan sungai yang terbesar di Malaysia

Sarawak boleh dibahagikan kepada dua zon geologi: iaitu Plat Sunda, yang menjangkau barat daya dari Sungai Batang Lupar (berhampiran Sri Aman) dan membentuk hujung selatan Sarawak; dan wilayah geosinklin yang meluas ke timur ke Sungai Batang Lupar, membentuk Kawasan tengah dan utara Sarawak. Jenis batu yang tertua di selatan Sarawak terbentuk dalam zaman Karbon dan Permian Terendah, manakala batu terbiar yang paling muda di rantau ini, andesit, boleh didapati di Sematan. Pembentukan geologi di kawasan tengah dan utara bermula pada lewat tempoh Zaman Batu Kapur. Batu-batu jenis lain yang boleh ditemui di Sarawak tengah dan utara adalah syal, batu pasir, dan ceri.[97] Jumlah tanah Sarawak yang signifikan adalah lithosol, sehingga 60 peratus, dan podsol, sekitar 12 peratus, manakala tanah aluvial yang banyak terdapat di kawasan pantai dan sungai. 12 peratus tanah Sarawak diliputi oleh hutan paya gambut.[97]

Terdapat tiga taman negara,[105] Di antaranya ialah Niah dengan gua-gua eponim,[106] ekosistem yang sangat maju di sekitar Bukit Lambir,[107] dan Tapak Warisan Dunia Gunung Mulu.[108][109] Yang terakhir mengandungi Ruang Sarawak, salah satu ruang bawah tanah terbesar di dunia,[110] Gua Rusa, laluan gua terbesar di dunia,[111] dan Gua Air Jernih, sistem gua terpanjang di Asia Tenggara.[112][113]

Biodiversiti

Laman utama: Fauna Borneo, Penebangan Hutan di Borneo, dan Pusat Biodiversiti Sarawak

Sarawak mengandungi hutan hujan tropika yang besar dengan spesies tumbuhan yang pelbagai,[114] malah ada sebahagian besar daripada hutan ini yang dikaji untuk tujuan perubatan.[115] Hutan bakau dan nipah yang menggarisi muara-muara terdiri daripada 2% daripada kawasan hutannya, hutan paya gambut di sepanjang bahagian lain di sepanjang pantai meliputi 16%, hutan Kerangas meliputi 5% dan hutan Dipterocarpaceae meliputi kebanyakan kawasan pergunungan. Pokok-pokok utama yang terdapat di hutan muara termasuk bako dan nibong, sementara hutan paya gambut termasuk ramin (Gonystylus bancanus), meranti (Shorea), dan medang jongkong (Dactylocladus stenostachys).[97]

Orangutan mengupas pisang di Rizab Hidupan Liar Semenggoh.

Spesies haiwan juga sangat bervariasi, dengan 185 spesies mamalia, 530 spesies burung, 166 spesies ular, 104 spesies cicak, dan 113 spesies amfibia, di mana 19 peratus daripada mamalia, 6 peratus daripada burung, 20 peratus ular dan 32 peratus cicak adalah endemik. Spesies ini sebahagian besarnya ditemui di Kawasan Perlindungan Menyeluruh. Terdapat lebih daripada 2,000 spesies pokok di Sarawak. Tumbuhan lain termasuk 1,000 spesis orkid, 757 spesis pakis, dan 260 spesis sawit.[116] Negeri ini adalah habitat haiwan yang terancam, termasuk gajah pigmi borneo, kera bekantan (monyet belanda), orang utan dan badak Sumatera.[117]

Pusat Hidupan Liar Matang, Rizab Semula Jadi Semenggoh dan Tempat Perlindungan Hidupan Liar Lanjak Entimau[118] terkenal kerana program perlindungan orang utan mereka.[119][120] Taman Negara Talang - Satang terkenal dengan inisiatif pemuliharaan penyu.[121] Aktiviti pemerhatian burung adalah aktiviti umum di pelbagai taman negara seperti Taman Negara Gunung Mulu, Taman Negara Lambir Hills,[122] dan Taman Negara Similajau.[123] Miri - Taman Negara Sibuti terkenal dengan terumbu karangnya[124] dan Taman Negara Gunung Gading terkenal kerana bunga Rafflesia.[125] Taman Negara Bako, taman negara tertua di Sarawak, terkenal dengan 275 kera bekantan,[126] dan Taman Periuk Padawan untuk pelbagai tanaman periuk kera karnivor.[127]

Pada tahun 1854, Alfred Russel Wallace melawat Sarawak. Setahun kemudian, beliau merumuskan "Undang-undang Sarawak" yang menggambarkan penggubalan teori evolusi beliau (dan Darwin) melalui pemilihan semula jadi tiga tahun kemudian.[128]

Kerajaan negeri Sarawak melaksanakan beberapa undang-undang untuk melindungi hutan dan membahayakan spesies hidupan liar. Beberapa spesies yang dilindungi ialah orangutan, penyu laut hijau, lemur terbang Sunda, dan tanduk enggang. Di bawah Ordinan Perlindungan Hidupan Liar 1998, orang asli Sarawak diberi keizinan untuk memburu pelbagai jenis haiwan liar yang terhad di dalam hutan tetapi tidak mempunyai lebih daripada 5 kilogram (11 lb) daging.[129] Jabatan Hutan Sarawak ditubuhkan pada tahun 1919 untuk memelihara sumber hutan di negeri ini.[130] Berikutan kritikan antarabangsa mengenai industri pembalakan di Sarawak, kerajaan negeri memutuskan untuk memansuhkan Jabatan Hutan Sarawak dan mewujudkan Perbadanan Perhutanan Sarawak pada tahun 1995.[131][132] Pusat Biodiversiti Sarawak ditubuhkan pada tahun 1997 untuk pemuliharaan, perlindungan, dan pembangunan biodiversiti lestari di negeri ini.[133]

Isu pemuliharaan

Kem pembalakan di sungai Rajang

Hutan hujan Sarawak terutamanya diancam oleh industri pembalakan dan ladang kelapa sawit.[134] Isu hak asasi manusia Penan dan penebangan hutan di Sarawak menjadi isu alam sekitar antarabangsa apabila aktivis Switzerland Bruno Manser melawat Sarawak secara teratur antara tahun 1984 dan 2000.[135] Penebangan hutan telah menjejaskan kehidupan puak-puak pribumi, terutamanya Penan, yang mata pencariannya sangat bergantung kepada hasil hutan. Ini menyebabkan beberapa sekatan oleh puak-puak pribumi pada tahun 1980-an dan 1990-an terhadap syarikat pembalakan yang menceroboh tanah mereka.[136]

Terdapat juga kes-kes di mana tanah Hak Adat Orang Asli (NCR) diberikan kepada syarikat-syarikat perkayuan dan perladangan tanpa kebenaran penduduk tempatan.[137] Orang asli telah menggunakan cara yang sah untuk mengembalikan semula NCR mereka. Pada tahun 2001, Mahkamah Tinggi Sarawak mengembalikan sepenuhnya tanah NCR yang dituntut oleh orang-orang Rumah Nor, tetapi ini dibatalkan sebahagiannya pada tahun 2005. Walau bagaimanapun, kes ini dijadikan preseden yang menyebabkan lebih banyak NCR ditegakkan oleh Mahkamah Tinggi dalam tahun-tahun berikutnya.[138][139]

Dasar empangan mega Sarawak, seperti Empangan Bakun dan projek Empangan Murum, telah menenggelamkan ribuan hektar hutan dan memaksa beribu-ribu orang orang asli berpindah.[140][141] Sejak 2013, projek Empangan Baram yang dicadangkan ditangguhkan berikutan protes berterusan dari suku kaum tempatan.[142] Sejak 2014, kerajaan Sarawak di bawah ketua menteri Adenan Satem mula mengambil tindakan terhadap pembalakan haram di negeri ini dan mempelbagaikan ekonomi negeri itu.[143] Melalui tahun 2016 lebih daripada 2 juta ekar hutan, kebanyakannya di habitat orangutan, telah diisytiharkan sebagai kawasan perlindungan.[144]

Terdapat percanggahan maklumat mengenai kadar pembasmian hutan Sarawak: bekas ketua menteri Abdul Taib Mahmud mengumumkan bahawa kawasan hutan menurun dari 70% hingga 48% antara 2011 dan 2012, Jabatan Hutan Sarawak dan Kementerian Perancangan Sumber dan Alam Sekitar kedua-duanya berpendapat bahawa ia kekal pada 80% pada 2012,[145][146] dan Wetlands International melaporkan bahawa ia jatuh sebanyak 10% antara tahun 2005 dan 2010, 3.5 kali lebih cepat daripada yang lain di Asia.[147]

Ekonomi

Rencana utama: Ekonomi Sarawak

Bahagian KDNK Sarawak mengikut sektor (2022)[148]

  Perkhidmatan (34.1%)
  Pengilangan (26.0%)
  Perlombongan & Kuari (18.5%)
  Pertanian (14%)
  Pembinaan (7.2%)
  Cukai Import (1.0%)
Pelabuhan LNG di Bintulu, Sarawak

Secara bersejarah, ekonomi Sarawak tidak berubah semasa pemerintahan tiga Rajah putih terdahulu. Selepas pembentukan Malaysia, kadar pertumbuhan KDNK Sarawak telah meningkat berikutan peningkatan pengeluaran petroleum dan kenaikan harga petroleum global. Bagaimanapun, ekonomi negara kurang kepelbagaian dan masih banyak bergantung kepada eksport komoditi utama berbanding Malaysia secara keseluruhan. KDNK per kapita di Sarawak lebih rendah daripada purata kebangsaan dari 1970 hingga 1990.[149] Sehingga 2021, jurang pendapatan bandar-luar bandar, kadar kemiskinan penduduk yang tinggi, dan krisis inflasi barangan asas pengguna kekal menjadi masalah utama di Sarawak.[150]

Di Sarawak banyak terdapat sumber asli, dan industri utama seperti perlombongan, pertanian, dan perhutanan menyumbang 32.8% daripada ekonomi pada tahun 2013.[148] Ia juga mengkhusus dalam pembuatan makanan dan minuman, produk berasaskan kayu dan rotan, produk logam asas, dan petrokimia,[3] serta kargo dan perkhidmatan udara dan pelancongan.[148] Keluaran Dalam Negara Kasar (KDNK) negeri meningkat sebanyak 5.0% setahun dari 2000 hingga 2009,[151] Tetapi menjadi semakin tidak menentu, dari -2.0% pada 2009 kepada 15% pada tahun 2021. Sarawak menyumbangkan 14.2% daripada KDNK Malaysia dalam sembilan tahun menjelang 2013, menjadikannya penyumbang ketiga terbesar selepas Selangor dan Kuala Lumpur.[148] Dari tahun 2015 hingga 2021, industri minyak dan gas menyumbang 56.8% hasil kerajaan Sarawak. Ia menarik pelaburan asing sebanyak RM 80 bilion (AS$ 17.28 bilion), dengan 95% menuju ke Koridor Tenaga Diperbaharui Sarawak (SCORE), koridor ekonomi kedua terbesar di Malaysia.[148]

Ekonomi berorientasikan eksport didominasi oleh gas asli cecair (LNG), yang menyumbang lebih separuh daripada jumlah eksport. Petroleum mentah menyumbang 20.7%, manakala minyak sawit, sawlog, dan kayu gergajian mengumpul 12% secara kolektif.[148] Kerajaan menerima royalti 15% daripada Petronas menerusi penerokaan minyak di perairan wilayahnya.[152] Sebahagian besar deposit minyak dan gas terletak di luar pantai sebelah Bintulu dan Miri di lembah Balingian, lembangan Baram, dan sekitar Luconia Shoals.[153]

Sarawak adalah salah satu daripada pengeksport kayu kayu tropika terbesar di dunia, yang membentuk 65% daripada jumlah eksport log Malaysia pada tahun 2000. Statistik Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu pada tahun 2001 menganggarkan eksport sawlog Sarawak pada purata 14,109,000 meter padu (498,300,000 cu ft) setahun antara 1996 dan 2000.[154]

Kewangan dan Institusi Perbankan

Sekitar pada tahun 1955, OCBC Bank adalah merupakan sebuah bank asing pertama yang beroperasi di Sarawak, dengan menumpukan kepada sistem-sistem kewangan asas dan perniagaan ekonomi berskala sederhana ketika itu. Susulan daripada kewujudan bank berkenaan, maka beberapa buah syarikat perbankan tempatan dan antarabangsa mula membuka cawangannya di Sarawak.

Antara institusi-institusi perbankan yang masih aktif beroperasi di Sarawak ialah Bank Simpanan Nasional (BSN), Maybank, CIMB Bank, Hong Leong Bank Berhad, Bank Rakyat, Agrobank, Public Bank, Alliance Bank, DBS Bank, dan AmBank.

Kerajaan Sarawak kini sedang membangunkan sebuah institusi perbankan milik sepenuhnya kerajaan Sarawak sendiri, iaitu dengan mengadakan kerjasama persetujuan penubuhan bank baharu serta perjanjian hak jual beli saham majoriti perbankan antara kerajaan wilayah Sarawak dengan sebuah institusi perbankan terkemuka Affin Bank Berhad. Affin Bank Berhad akan diwujudkan di wilayah Sarawak bagi menggantikan sepenuhnya perkhidmatan dua institusi perbankan terdahulu, iaitu RHB Bank dan Citibank di Sarawak.

Affin Bank Berhad adalah merupakan sebuah institusi perbankan hak milik penuh Kerajaan Sarawak yang akan menawarkan pelbagai perkhidmatan kewangan konvensional serta perkhidmatan kewangan Islam di Sarawak. Ini termasuk penawaran pinjaman perumahan, pinjaman kewangan, tawaran pemilikan perumahan, bantuan kewangan khas untuk golongan B40 dan M40, bantuan pendidikan, bantuan kewangan untuk usahawan mikro, kecil dan sederhana (PMKS), pelaburan saham tempatan, serta sektor kewangan Islam seperti al-Wadiah, Mudharabah, dan Bai’ Al-Inah. Sebanyak 60 buah bank cawangan Affin Bank Berhad akan dibuka di seluruh daerah di Sarawak.

Tenaga

Turbin di dalam rumah kuasa Empangan Bakun. Empangan itu merupakan sumber utama tenaga elektrik di Sarawak.

Elektrik di Sarawak, yang dibekalkan oleh Sarawak Energy Berhad (SEB) milik sepenuhnya kerajaan wilayah Sarawak,[155] didatangkan terutamanya dari loji janakuasa arang batu tradisional dan stesen janakuasa menggunakan LNG,[156][157] Tetapi sumber dan hidroelektrik yang berasaskan diesel juga digunakan. Terdapat 3 empangan hidroelektrik setakat 2015 di Batang Ai,[158] Bakun,[159] dan Murum,[160] dengan beberapa orang yang sedang dipertimbangkan.[158] Pada awal 2016, SEB menandatangani perjanjian eksport tenaga pertama Malaysia untuk membekalkan elektrik ke kejiranan Kalimantan Barat di Indonesia.[161]

Pada tahun 2008, SCORE telah ditubuhkan sebagai satu rangka kerja untuk membangunkan sektor tenaga di seluruh wilayah Sarawak ini, terutamanya Empangan Murum, Baram, dan Baleh serta loji kuasa berpusat berasaskan arang batu,[162] dan 10 industri keutamaan tinggi hingga 2030.[163][164] Lembaga Pembangunan Koridor Serantau adalah agensi kerajaan yang bertanggungjawab untuk mengurus SCORE.[165]

Seluruh kawasan tengah Wilayah Sarawak dilindungi di bawah SCORE, termasuk kawasan seperti Samalaju (berhampiran Bintulu), Tanjung Manis, dan Mukah.[166] Samalaju akan dibangunkan sebagai taman perindustrian,[167] dengan Tanjung Manis sebagai hab makanan halal,[168] dan Mukah sebagai pusat pentadbiran untuk SCORE dengan tumpuan kepada penyelidikan dan pembangunan berasaskan sumber.[169]

Pelancongan

Rencana utama: Pelancongan di Sarawak
Band Gypsy Perancis yang membuat persembahan semasa Festival Muzik Hutan Hujan Dunia 2006

Pelancongan memainkan peranan penting dalam ekonomi negara, menyumbang 13.5% daripada KDNK wilayah Sarawak pada tahun 2021.[170] Pelancong asing ke Sarawak kebanyakannya dari Brunei, Indonesia, Filipina, Singapura, Hong Kong, Taiwan, Australia, China, dan Belgium.[171] Sejumlah organisasi, baik negeri dan swasta, terlibat dalam promosi pelancongan di Sarawak: Lembaga Pelancongan Sarawak adalah badan kerajaan yang bertanggungjawab untuk melaksanakan promosi pelancongan dan kebudayaan di seluruh wilayah Sarawak, pelbagai kumpulan pelancongan persendirian bersatu di bawah Persekutuan Pelancongan Sarawak, dan Biro Konvensyen Sarawak bertanggungjawab untuk menarik konvensyen, persidangan, dan acara korporat yang diadakan di Pusat Konvensyen Borneo di Kuching.[172] Badan-badan awam dan swasta di Sarawak mengadakan acara dua kali untuk menganugerahkan Anugerah Pelancongan Sarawak Hornbill, anugerah untuk pencapaian dalam pelbagai kategori, untuk mengiktiraf perniagaan dan individu untuk usaha mereka dalam pembangunan pelancongan dalam wilayah ini.[173]

Festival Muzik Hutan Hujan Dunia adalah acara muzik utama di rantau ini, yang menarik lebih dari 50,000 orang setiap tahun.[174] Acara lain yang diadakan secara rutin di Sarawak ialah Festival Filem Antarabangsa ASEAN, Festival Muzik Asia, Festival Jazz Borneo, Festival Kebudayaan Borneo, dan Festival Layang-Layang Antarabangsa Borneo.[172] Kompleks membeli-belah utama di wilayah Sarawak termasuk The Spring, Boulevard, Pusat Hock Lee, pusat beli-belah One City di Kuching,[175] dan Bintang Megamall, Boulevard, Imperial Mall, dan pusat membeli-belah Miri Plaza di Miri.[176]

Statistik ketibaan pelancong Sarawak[170][171][177]
Petunjuk utama pelancongan 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Ketibaan asing (berjuta-juta) 1.897 2.343 2.635 2.665 2.996 2.497
Ketibaan Domestik (Malaysia Barat dan Sabah) (berjuta-juta) 1.373 1.452 1.434 1.707 1.862 2.020
Jumlah ketibaan (berjuta-juta) 3.271 3.795 4.069 4.372 4.858 4.517
Jumlah penerimaan pelancongan, berbilion (RM) 6.618 7.914 8.573 9.588 10.686 9.870
Jumlah resit pelancongan, berbilion (ASD bersamaan) 1.489 2.374 2.786 2.876 3.206 N/A

Infrasktruktur

Aspek pembangunan infrastruktur di Sarawak adalah sangat penting bagi menjamin keselesaan dan keselamatan masyarakat setempat. Pembangunan projek infrastruktur ini akan diawasi sepenuhnya oleh tiga buah kementerian yang bertanggungjawab di Sarawak, iaitu Kementerian Pengangkutan Sarawak (MoTS), Kementerian Komunikasi dan Utiliti Sarawak (MUT), dan Kementerian Kesihatan Awam, Perumahan dan Kerajaan Tempatan Sarawak (MPHLG). Walaupun semua pembangunan projek-projek infrastruktur kini di bawah kuasa Kerajaan Sarawak, namun tahap pembangunan infrastruktur di Sarawak masih belum berkembang sepenuhnya jika dibandingkan dengan Semenanjung Malaysia.[178]

Bekalan Elektrik dan Air

Pada tahun 2022, 97% daripada semua kawasan bandar, kawasan pinggir bandar, dan kawasan perbandaran baharu di semua daerah di wilayah Sarawak sudah dibekalkan dengan tenaga elektrik. Namun begitu, yang lebih membimbangkan adalah pada tahun 2018, hanya 39% kawasan luar bandar dan perkampungan masih belum menerima bekalan elektrik yang mencukupi. Akhirnya pada tahun 2023, kadar liputan elektrik di kawasan luar bandar dan perkampungan di Sarawak kini meningkat kepada 94%. [179]

Sejumlah badan yang berbeza menguruskan bekalan air bergantung kepada tanggungjawab wilayah mereka, termasuk Lembaga Air Kuching (KWB), Lembaga Air Sibu (SWB), dan LAKU Management Sdn Bhd, yang mengendalikan bekalan air di Miri, Bintulu dan Limbang masing-masing,[180] dan Jabatan Bekalan Air Luar Bandar yang menguruskan bekalan air untuk kawasan selebihnya.[181] Setakat 2014, 82% daripada kawasan luar bandar mempunyai bekalan air bersih.[182]

Telekomunikasi dan Liputan Internet

Menurut artikel 2015, penembusan internet isi rumah di Sarawak lebih rendah daripada purata negara Malaysia, 41.2% berbanding 58.6%, dengan 58.5% penggunaan internet berada di kawasan bandar dan 29.9% di kawasan luar bandar. Sebagai perbandingan, pengambilan telekomunikasi mudah alih di Sarawak adalah setanding dengan purata kebangsaan, 93.3% berbanding purata kebangsaan 94.2%, setanding dengan negeri jiran Sabah.[183]

Infrastruktur telekomunikasi mudah alih, menara siaran khas, dibina dan diuruskan oleh pihak kerajaan Sarawak menerusi Sacofa Sdn Bhd, yang menikmati liputan internet berkelajuan tinggi (high speed internet coverages) di seluruh wilayah Sarawak selepas syarikat itu diberikan perjanjian eksklusif selama 20 tahun mengenai penyediaan perkhidmatan, pelaksanaan pemasangan internet tanpa wayar, penyelenggaraan jaringan telekomunikasi, penambahbaikan liputan internet yang lebih moden, serta hak penyewaan menara telekomunikasi di wilayah ini.

Setakat tahun 2023, menurut satu tinjauan pengguna yang diperolehi oleh Suruhanjaya Komunikasi dan Multimedia Malaysia, didapati terdapat 8 buah syarikat telekomunikasi yang masih aktif beroperasi secara menyeluruh di wilayah Sarawak, iaitu Digi, Maxis Hotlink, U Mobile, Celcom, Tune Talk, redONE Mobile, XOX Mobile, dan Unifi Mobile.

Media dan Penyiaran

Wilayah Sarawak tidak lagi dipinggirkan sepenuhnya daripada arus penyiaran media, hak kebebasan media, serta hak milik penyiaran tempatan dan juga antarabangsa. Ini terbukti apabila Sarawak kini mempunyai stesen televisyen hak milik kerajaan Sarawak sendiri, iaitu TVS. Stesen televisyen TVS kini dioperasikan secara menyeluruh oleh Sarawak Media Group (SMG).

Industri penyiaran televisyen, penyiaran radio, penyiaran aplikasi digital, serta industri seni kreatif di wilayah Sarawak kini terletak di bawah bidang kuasa kerajaan Sarawak, melalui dua buah kementerian yang bertanggungjawab, iaitu Kementerian Utiliti dan Telekomunikasi Sarawak (MUT) dan juga Kementerian Pelancongan, Industri Kreatif, dan Seni Persembahan Sarawak (MTCP).

Tumpuan Kerajaan Sarawak ketika ini adalah untuk memperkasakan mutu dan kualiti penyiaran televisyen milik penuh wilayah Sarawak sendiri, iaitu dengan melaksanakan penambahan sebanyak tujuh lagi saluran televisyen berdefinisi tinggi (HD) baharu milik Sarawak Media Group (SMG) dengan kerjasama dua buah syarikat media penyiaran, iaitu Astro (Malaysia) dan Mediacorp (Singapura). Ini sekaligus dapat mencukupi jumlah keseluruhan saluran televisyen digital terestrial milik Sarawak Media Group (SMG), iaitu sebanyak lapan buah saluran televisyen di wilayah Sarawak sahaja. Kerajaan Sarawak juga berhasrat akan menubuhkan Majlis Penyiaran Sarawak ( Sarawak Broadcasting Council ) selaras dengan status Sarawak sebagai sebuah wilayah yang moden dan pesat membangun.

Selain daripada itu, Kerajaan Sarawak semestinya akan menumpukan kepada penglibatan semua golongan muda serta golongan professional dalam mempertingkat mutu dan kualiti penyiaran media Sarawak. Ini termasuk penambahan kapasiti kakitangan baharu Sarawak Media Group (SMG), pembangunan bakat golongan muda, pembangunan sektor penyiaran media dan digital Sarawak, serta pembangunan sosial dan budaya masyarakat pelbagai etnik di wilayah ini.

Pengangkutan

Rencana utama: Pengangkutan di Sarawak
Terminal Lapangan Terbang Antarabangsa Kuching

Berdasarkan tuntutan-tuntutan perkara yang termaktub dalam Perjanjian Malaysia 1963 (MA63), sistem pengangkutan wilayah Sarawak adalah merupakan suatu keutamaan yang harus dilaksanakan oleh pihak Kerajaan Sarawak sendiri, selain daripada kuasa autonomi pendidikan, kuasa autonomi kesihatan, kuasa autonomi pentadbiran wilayah, hak keselamatan wilayah, dan juga kuasa autonomi kewangan wilayah Sarawak.

Sama seperti banyak bekas wilayah British, Sarawak menggunakan jalan raya kembar dengan pemanduan di sebelah kiri.[184] Sehingga 2013, Sarawak mempunyai sejumlah 32,091 kilometer jalan raya yang bersambung, dengan 18,003 kilometer laluan negara berturap, 8,313 kilometer trek kotoran, 4,352 kilometer jalan kelikir, dan 1,424 kilometer lebuh raya persekutuan berturap. Laluan utama di Sarawak ialah Lebuhraya Pan Borneo, yang beroperasi dari Sematan, Sarawak, melalui Brunei ke Tawau, Sabah.[185] Walaupun menjadi lebuh raya utama, keadaan Pan Borneo yang buruk menyebabkan banyak kemalangan dan kematian.[186] Kontrak bernilai 16 bilion ringgit telah diberikan kepada beberapa syarikat tempatan pada Disember 2016 untuk menambah jambatan kenderaan dan jambatan pejalan kaki, persimpangan dan tempat perlindungan bas ke lebuh raya sebagai sebahagian daripada projek multi-fasa.[187]

Pernah ada landasan kereta api sebelum perang, tetapi akhirnya dileraikan pada tahun 1959.[188] Projek kereta api diumumkan pada tahun 2008 untuk selaras dengan keperluan pengangkutan SCORE, tetapi kerja pembinaan belum bermula walaupun tarikh siap dijangka pada tahun 2015.[189] Mulai tahun 2019 sehingga kini, Kerajaan Sarawak sedang melaksanakan projek pembangunan menyeluruh sistem pengangkutan baharu Transit Aliran Autonomi (ART) menerusi pelan pembangunan Sistem Pengangkutan Bandar Kuching (KUTS), yang menghubungkan empat bahagian utama di wilayah Sarawak, iaitu Bahagian Kuching, Bahagian Samarahan, Bahagian Serian, dan juga Bahagian Sri Aman dengan projek yang akan siap sepenuhnya selewat-lewatnya pada pertengahan tahun 2026.[190] Pada masa ini, bas adalah mod pengangkutan awam utama di Sarawak dengan perkhidmatan antaranegara yang menghubungkan negeri ini dengan Sabah, Brunei, dan Malaysia Pontianak (Indonesia).[180]

Pengangkutan udara memainkan peranan yang lebih signifikan dan penting untuk wilayah Sarawak. Ini kerana Sarawak dapat dihubungkan sepenuhnya oleh beberapa lapangan terbang, dengan adanya Lapangan Terbang Antarabangsa Kuching, yang terletak di barat laut Bandaraya Kuching. Penerbangan dari Kuching adalah terutamanya ke Kuala Lumpur tetapi juga ke Johor Bahru, Pulau Pinang, Sabah, Kelantan, Singapura dan Pontianak, Indonesia. Selain daripada itu, terdapat juga lapangan terbang kedua iaitu Lapangan Terbang Miri yang turut mengendalikan penerbangan dalam negara dan juga penerbangan antarabangsa yang lain. Terdapat juga lapangan terbang domestik di Sarawak seperti Lapangan Terbang Sibu, Lapangan Terbang Bintulu, Lapangan Terbang Mukah, Lapangan Terbang Marudi, Lapangan Terbang Mulu, dan Lapangan Terbang Limbang, sekaligus juga menyediakan perkhidmatan penerbangan domestik di dalam wilayah Sarawak dan juga negeri-negeri lain di Malaysia. Selain daripada itu, ada juga beberapa jalur udara terpencil yang berkhidmat untuk masyarakat luar bandar di kawasan wilayah ini.[185] Sehingga kini hanya terdapat dua syarikat penerbangan yang masih beroperasi di wilayah Sarawak, iaitu Malaysia Airlines dan Air Asia. Tumpuan penuh Kerajaan Sarawak ketika ini adalah untuk menubuhkan serta mewujudkan sebuah syarikat penerbangan awam milik penuh wilayah Sarawak sendiri, iaitu Sarawak Airlines (yang menggantikan sepenuhnya perkhidmatan penerbangan terdahulu, MASWings), yang dijangka akan menawarkan beberapa destinasi utama di seluruh Sarawak dan di seluruh Sabah dengan harga yang sangat berpatutan, selain daripada menumpukan juga penerbangan domestik dan juga penerbangan serantau di dalam negara-negara pilihan seperti Indonesia, Singapura, Filipina, Brunei Darussalam, Vietnam, Hong Kong, Taiwan, Korea Selatan, Australia, dan New Zealand.

Pelabuhan dan Perkapalan

Terminal Kontena Antarabangsa Bintulu (BICT) di pelabuhan Bintulu

Sarawak mempunyai empat pelabuhan utama yang terletak di Kuching, Sibu, Bintulu, dan Miri.[180] Pelabuhan paling sibuk di Bintulu adalah di bawah bidang kuasa kerajaan persekutuan Malaysia dan kebanyakannya mengendalikan produk LNG dan kargo biasa. Pelabuhan yang tinggal adalah di bawah pihak berkuasa pelabuhan negeri masing-masing. Pengambilan gabungan empat pelabuhan utama adalah 61.04 juta ton berat barang (FWT) pada tahun 2013.[185] Sarawak mempunyai 55 saluran sungai yang dilayari dengan panjang gabungan 3,300 kilometer. Selama berabad-abad sungai-sungai Sarawak menjadi alat pengangkutan utama serta laluan untuk kayu dan barang-barang pertanian lain yang bergerak di bawah air untuk dieksport di pelabuhan utama di negara ini. Pelabuhan Sibu, yang terletak sejauh 113 kilometer dari mulut sungai, merupakan hab utama di sepanjang Sungai Rajang terutamanya mengendalikan produk kayu. Walau bagaimanapun, pengeluaran pelabuhan Sibu telah berkurangan selepas bertahun-tahun selepas Pelabuhan Perindustrian Tanjung Manis (TIMP) mula beroperasi terus ke arah bawah.[185]

Penjagaan Kesihatan

Rencana utama: Senarai hospital di Malaysia
Hospital Umum Sarawak

Kerajaan Sarawak kini mengutamakan isu-isu yang berkaitan dengan kesihatan masyarakat di Sarawak. Selaras dengan dasar autonomi wilayah seperti yang termaktub dalam Perjanjian Malaysia 1963 (MA63), isu autonomi sistem kesihatan juga difokuskan oleh kerajaan Sarawak ketika ini.

Sistem penjagaan kesihatan di wilayah Sarawak masih disediakan oleh tiga buah hospital kerajaan utama di Sarawak, iaitu Hospital Umum Sarawak, Hospital Sibu, dan Hospital Miri,[191] dan juga beberapa hospital daerah,[192] klinik kesihatan awam, klinik komuniti, dan klinik desa.[193] Selain hospital dan klinik milik kerajaan persekutuan, terdapat juga beberapa hospital-hospital swasta di Sarawak[194] seperti Pusat Pakar Perubatan Normah, Pusat Pakar Perubatan Timberland,[195] dan Pusat Perubatan Pakar Sibu. Hospital-hospital di Sarawak biasanya menyediakan perkhidmatan penjagaan kesihatan yang lebih kompleks dan menyeluruh, dari triage hingga penjagaan paliatif untuk penyakit yang teruk.

Pada tahun 1994, Jabatan Kesihatan Radioterapi, Onkologi & Penjagaan Paliatif Hospital Sarawak telah mengadakan rawatan di rumah, atau penjagaan hospis, program untuk pesakit kanser. Persatuan Hospis Sarawak tidak ditubuhkan pada tahun 1998 untuk mempromosikan program ini.[196] Berbanding dengan jumlah kemudahan perubatan lain, kesihatan mental hanya diservis oleh satu kemudahan, Hospital Sentosa.[197] Pelbagai perkhidmatan perubatan ini telah menjadikan Sarawak destinasi pelancongan perubatan untuk pelawat dari negara jiran Brunei dan Indonesia.[198]

Berbanding dengan kelaziman perkhidmatan kesihatan di kawasan bandar, kebanyakan kawasan pedalaman Sarawak hanya boleh diakses oleh pengangkutan sungai, yang menghadkan akses kesihatan masyarakat di luar bandar.[199] Kawasan pedalaman yang jauh di luar kawasan klinik kesihatan, kira-kira 12 kilometer,[200] dan tidak dapat diakses oleh tanah atau sungai yang diservis oleh perkhidmatan penerbangan terbang bulanan, yang ditubuhkan pada tahun 1973.[201] Program promoter kesihatan desa, di mana sukarelawan disediakan dengan latihan perubatan asas, ditubuhkan pada tahun 1981 tetapi sukar untuk menyediakan bekalan perubatan ke kampung-kampung terpencil, serta kurangnya insentif, mengakibatkan penurunan program.[202]

Banyak amalan perubatan tradisional masih digunakan oleh pelbagai komuniti di Sarawak untuk menambah amalan perubatan moden tetapi amalan ini juga semakin berkurangan.[203] Walau bagaimanapun, sejak tahun 2004, terdapat juga kebangkitan semula ubat tradisional di Malaysia yang membawa kepada pembentukan Unit Bahagian Perubatan Tradisional yang dimasukkan di dalam Kementerian Kesihatan Malaysia.

Pendidikan dan Pengajian Tinggi

Rencana utama: Senarai sekolah di Sarawak
Universiti Malaysia Sarawak (UNIMAS)

Pendidikan di Malaysia terletak di bawah dua kementerian persekutuan; Kementerian Pendidikan Malaysia bertanggungjawab untuk pendidikan rendah dan menengah,[204] manakala Kementerian Pengajian Tinggi Malaysia mempunyai pengawasan terhadap universiti awam, politeknik dan kolej komuniti.[205] Pendidikan awal kanak-kanak tidak dikawal secara langsung oleh Kementerian Pendidikan kerana pendidikan rendah dan menengah. Walau bagaimanapun, kementerian mengawasi pelesenan tadika swasta, bentuk utama pendidikan awal kanak-kanak, mengikut Standard Kualiti Pra Sekolah Sekolah yang dilancarkan pada tahun 2013.[206]

Pendidikan di wilayah Sarawak kini adalah keutamaan yang difokuskan sepenuhnya oleh Kerajaan Sarawak, pimpinan Premier Sarawak, Abang Johari Tun Openg ketika ini. Ini kerana fokus utama pendidikan di Sarawak ada terbahagi kepada tujuh skop utama pembangunan pendidikan di Sarawak, iaitu :

  • Pembangunan dan penaiktarafan infrastruktur sekolah-sekolah rendah dan menengah di seluruh Sarawak.
  • Mengutamakan hal-hal berkaitan kebajikan para pelajar sekolah dan juga kebajikan warga pendidik di Sarawak.
  • Mempertingkatkan kadar literasi dan pembelajaran anak-anak / para pelajar sekolah di Sarawak.
  • Mengutamakan dasar autonomi pendidikan dan pengajian tinggi di Sarawak, termasuk penubuhan Lembaga Pendidikan Sarawak (Sarawak Educational Council), penubuhan Majlis Pengajian Tinggi Sarawak (Sarawak Higher Education Council), dan mewujudkan subjek Sejarah Sarawak di semua sekolah rendah dan menengah di Sarawak.
  • Menghapuskan sepenuhnya stigma negatif dan pandangan buruk terhadap mutu & kualiti pendidikan di Sarawak.
  • Pembangunan sistem pendidikan berorientasikan kemahiran teknikal dan vokasional (TVET), kemahiran berasaskan sains dan teknologi, serta kemahiran asas ekonomi & keusahawanan belia yang lebih kompleks dan sistematik.
  • Pembangunan sistem pembelajaran dan pengajian yang berasaskan teknologi kecerdasan buatan (Artificial Intelligence Technology) yang lebih efektif dan sempurna.

Sebelum kemerdekaan Sarawak pada tahun 1963, kadar literasi keseluruhan di wilayah Sarawak ketika itu adalah sangat rendah. Pada tahun 1950-an dan awal tahun 1960-an, kadar celik huruf keseluruhan di Sarawak adalah sebanyak 20%, dengan kadar celik yang tinggi hanya tertumpu kepada penduduk Cina sahaja iaitu 52%, jauh lebih rendah berbanding dengan penduduk pribumi asal Sarawak, hanya sebanyak 14%.[207]

Menjelang awal tahun 2006, selaras dengan dasar kemahiran 3M (membaca, mengira, dan menghafal) yang dilaksanakan oleh Kementerian Pendidikan Malaysia ketika itu, kadar literasi keseluruhan di wilayah Sarawak telahpun meningkat dengan sangat ketara iaitu sebanyak 79%. Dan pada tahun 2011 sahaja, kadar literasi kanak-kanak dan orang dewasa di seluruh Sarawak telahpun menunjukkan peningkatan yang amat baik, iaitu sebanyak 92%. Susulan daripada itu, setakat akhir tahun 2019, kadar literasi keseluruhan di wilayah Sarawak kini meningkat secara mendadak dengan jumlah sebanyak 98%, sekaligus menjadikan Sarawak sebagai sebuah wilayah dengan kadar literasi yang sangat tinggi.

Terdapat 1480 sekolah di Sarawak pada tahun 2014, di mana 1271 adalah sekolah rendah, 202 sekolah menengah dan 7 sekolah menengah vokasional atau teknikal.[208] Antaranya adalah beberapa sekolah yang bermula dari era Brooke, termasuk Sekolah St. Thomas (1848), Sekolah St Mary Kuching (1848), dan Sekolah St Joseph Kuching (1882).[209] Selain sekolah-sekolah kerajaan, terdapat empat sekolah antarabangsa: Sekolah Tunku Putra, sekolah rendah dan menengah yang menawarkan kurikulum kebangsaan dan Cambridge, Sekolah Antarabangsa Sekolah, yang juga terbuka kepada pelajar tempatan dan menggunakan kedua-dua sistem British dan Cambridge, Kidurong International Sekolah, yang dimiliki oleh Shell dan menawarkan pendidikan rendah terutamanya kepada anak-anak pekerja tetapi kanak-kanak tempatan boleh memasuki bergantung kepada ketersediaan ruang, dan Tenby International School, yang dibuka pada tahun 2014 dan terbuka kepada kanak-kanak tempatan dan ekspatriat.[210] Terdapat juga 14 buah sekolah menengah kebangsaan Cina di Sarawak yang mengajar dalam bahasa Cina sebagai bahasa pengantar dan bukan bahasa Inggeris atau Melayu.[211] Sebelum ini, hanya pelajar Cina yang mendaftar di sekolah-sekolah ini, tetapi mobiliti tenaga kerja membawa kepada peningkatan jumlah pelajar kerana ibu bapa berpindah ke kawasan lain untuk bekerja.[212] Ini pula membawa kepada peningkatan bilangan pelajar bumiputera yang mendaftar di sekolah Cina.[213]

Wilayah Sarawak adalah rumah utama kepada tiga buah universiti awam yang terbaik di Sarawak, iaitu Universiti Malaysia Sarawak, Universiti Teknologi Mara di Kota Samarahan, dan Universiti Putra Malaysia. Selain daripada itu, wilayah Sarawak juga mempunyai universiti-universiti milik Kerajaan Sarawak, seperti Universiti Curtin, Malaysia dan Universiti Teknologi Swinburne Kampus Sarawak.[204]

Dengan penubuhan SCORE dan potensi bersekutu sebanyak 1.8 juta lebih banyak pekerjaan pada tahun 2030,[210] Kerajaan Sarawak telah memperuntukkan sebanyak RM 15 bilion dari tahun 2016 hingga tahun 2022 kepada Tabung Pembangunan Kemahiran Sarawak untuk pendidikan teknikal dan vokasional (TVET).[214] Pada tahun 2015, Petronas menyediakan biasiswa vokasional kepada 150 pelajar Sarawak yang kurang bernasib baik sebagai sebahagian daripada program Penajaan dan Latihan Institusi Vokasional,[215] walaupun dikritik kerana kurangnya wakil daripada pelajar-pelajar tempatan dalam peruntukannya yang terdahulu;[216] syarikat itu juga memberi sokongan kepada semua pusat pendidikan vokasional Sarawak yang lain.[217]

Demografi

Rencana utama: Demografi Sarawak
Kumpulan etnik di Sarawak (2023)[218]
Etnik Peratus
Dayak
  
 31%
Melayu
  
 26%
Cina
  
 22%
Melanau
  
 12.1%
India
  
 0.4%
Lain-lain
  
 11%

Mengikut tinjauan banci penduduk negara, pada tahun 2023, Sarawak mencatatkan jumlah penduduk sebanyak 2.95 juta penduduk, sekaligus menjadikannya sebagai negeri ketiga paling ramai penduduk di Malaysia.[219] Walau bagaimanapun, populasi ini diedarkan ke kawasan yang besar sehingga menyebabkan Sarawak mempunyai kepadatan penduduk yang paling rendah di negara ini dengan hanya 20 orang setiap km2. Walaupun ia mempunyai kepadatan penduduk yang rendah, purata kadar pertumbuhan penduduk 1.8%, dari tahun 2000 hingga 2010, sangat dekat dengan purata kebangsaan 2.0%.[3] Pada tahun 2014, 58% daripada penduduk tinggal di kawasan bandar dengan bakinya di kawasan luar bandar, tetapi dalam tempoh 10 tahun akan datang ia diramalkan bahawa populasi bandar akan meningkat kepada 65%.[220] Setakat 2011, kadar kelahiran kasar di Sarawak adalah 16.3 setiap 1000 individu, kadar kematian kasar adalah 4.3 bagi setiap 1000 penduduk, dan kadar kematian bayi adalah 6.5 setiap 1000 kelahiran hidup.[221]

Populasi bandar terdiri daripada orang Melayu, Cina, Melanau, dan juga sebahagian besar komuniti Iban dan komuniti Bidayuh yang berpindah dari kampung halaman mereka yang mencari pekerjaan.[222] Dua etnik ini adalah antara lebih daripada 40 kelompok etnik di Sarawak, yang kebanyakannya masih tinggal di kawasan terpencil dan dirujuk sebagai Orang Asal.[223] Orang Asal, dan orang Melayu, Semenanjung Malaysia, Sarawak dan Sabah disebut secara kolektif sebagai Bumiputera. Klasifikasi ini memberikan mereka keistimewaan istimewa dalam pendidikan, pekerjaan, kewangan, dan kedudukan politik.[224]

Hak kewarganegaraan rakyat Sarawak masih menjadi topik utama di seluruh wilayah Sarawak. Pendaftaran dan pengeluaran kad pengenalan nasional, dokumen yang diperlukan secara sah untuk mengakses pelbagai perkhidmatan sama ada untuk urusan berkaitan bantuan-bantuan khas kewangan kerajaan, urusan pendaftaran pendidikan anak-anak, urusan pendaftaran lesen dan permit kenderaan, urusan berkaitan pengurusan perbankan, dan juga untuk urusan pelancongan ke negara-negara lain di Asia. Walau bagaimanpun, isu kewarganegaraan masih terkesan dan menjadi masalah kepada suku-suku terpencil di Sarawak selama bertahun-tahun,[225] dan isu kewarganegaraan yang tidak berkesudahan ini telah mengakibatkan sejumlah besar orang dari kumpulan etnik Penan yang menjadi tidak berkuat kuasa secara berkesan.[226] Dalam tahun-tahun kebelakangan ini, isu kewarganegaraan ini telah menyaksikan peningkatan progresif dengan pelaksanaan sistem pendaftaran MyKad yang baharu seperti mewujudkan unit pendaftaran bergerak.[227]

Sarawak mempunyai tenaga kerja imigran yang berdaftar, iaitu seramai 56,892 pekerja asing yang sah dan didaftarkan sepenuhnya oleh kerajaan Sarawak menerusi Jabatan Tenaga Kerja Sarawak (JTKS). Kebanyakan pekerja imigran yang berdaftar masih bekerja dalam sektor-sektor tertentu seperti pembinaan perumahan atau bangunan, perladangan, pertanian, perindustrian, perkilangan, dan perkhidmatan berasaskan barangan keperluan seharian.[228] Meskipun begitu, Sarawak masih dibayangi dengan kemasukan tenaga asing secara haram dan tidak berdaftar. Berdasarkan laporan terkini oleh Jabatan Imigresen Malaysia, dianggarkan sebanyak 71,580 tenaga asing disahkan memasuki wilayah Sarawak secara haram dan tidak berdaftar sejak dari tahun 2001 sehingga tahun 2023. [229]

Kumpulan etnik

Kumpulan etnik utama di Sarawak. Dari arah kanan atas: Gadis Melanau dengan Baju Kurung tradisional, wanita Cina Sarawak dengan pakaian tradisi Cheongsam, seorang gadis Bidayuh, dan seorang pahlawan Iban dalam pakaian tradisionalnya.

Sarawak mempunyai enam kumpulan etnik utama, Iban, Cina, Melayu, Bidayuh, Melanau, dan Orang Ulu,[222] serta beberapa kumpulan etnik dengan populasi yang lebih kecil tetapi masih banyak, seperti Kedayan, Jawa, Bugis, Murut, dan India.[230] Pada tahun 2015, dua etnik terbesar di Sarawak, iaitu etnik Iban dan etnik Bidayuh, secara rasmi kini diiktiraf oleh Kerajaan Malaysia sebagai sebahagian daripada bangsa peribumi Dayak. Bangsa Dayak juga kini diiktiraf sepenuhnya sebagai bangsa etnik majoriti oleh Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB).[231]

Berdasarkan statistik terkini pada tahun 2023, sebanyak 1.73 juta penduduk berbangsa Dayak di Sarawak, sekaligus menjadikan bangsa Dayak sebagai kumpulan etnik yang terbesar di wilayah Sarawak ini. [232]

Etnik Iban (Sea Dayak) merupakan etnik majoriti di Sarawak, dengan populasinya sebanyak 1.18 juta penduduk pada tahun 2023. Pada masa dahulu sebelum wujudnya kerajaan British di Sarawak, masyarakat Iban biasanya memberikan perhatian khusus kepada status sosial, terutama kepada mereka yang mempamerkan kecakapan militer serta mereka yang menunjukkan kepakaran dalam pelbagai bidang seperti pertanian dan pidato. Istilah khusus digunakan untuk merujuk kepada mereka yang dipunyai oleh strata sosial tertentu, seperti raja berani (masyarakat kaya dan berani), orang mayuh (masyarakat biasa), dan ulun (hamba).[233] Sejak kerajaan British berjaya memperluaskan pemerintahannya di Sarawak, masyarakat Iban tidak lagi mengamalkan budaya-budaya kuno termasuk tradisi memenggal kepala (headhunting). Kerajaan British akhirnya bersetuju untuk menamakan masyarakat etnik Iban sebagai Dayak Laut (Sea Dayak). Pada masa yang sama juga, masyarakat etnik Iban kini mengamalkan serta menganuti ajaran agama Kristian, seiring dengan ajaran agama yang diamalkan oleh Kerajaan British di Sarawak dahulu. Walaupun Sarawak sudah mengalami banyak perubahan secara moden dan menyeluruh, tetapi masyarakat etnik Iban masih mengamalkan ritual tradisional asal mereka seperti Pesta Gawai Antu (perayaan orang mati) dan Perayaan Gawai Dayak (Pesta Menuai).[234] Masyarakat etnik Iban juga tidak lagi dipinggirkan daripada arus pemodenan dan pembangunan wilayah Sarawak. Ini merangkumi keutamaan golongan muda dari etnik Iban dalam sektor-sektor penting seperti sektor perkhidmatan awam dan swasta, sektor ekonomi dan pelaburan, sektor sains dan teknologi, sektor pendidikan, sektor pertahanan, bidang keusahawanan, sektor kejuruteraan digital, sektor aeroangkasa, sektor pertanian moden, serta sektor perindustrian yang berimpak tinggi.

Walaupun kehadiran masyarikat Cina di Sarawak bermula pada abad ke-6 ketika peniaga pertama kali datang ke negeri ini, kebanyakan masyarakat berbangsa Cina pada hari ini sebahagian besarnya terdiri daripada masyarakat yang berasal dari negara China semasa zaman pemerintahan Gabenor Sarawak pertama, James Brooke.[98] Penghijrahan ini didorong oleh peluang pekerjaan di lombong-lombong emas di Bau. Masyarakat komuniti Cina Sarawak terutamanya yang beragama Kristian dan Buddha,[235] dan bercakap banyak dialek: Kantonis, Fuzhou, Hakka, Hokkien, Teochew, dan Henghua (orang Putian). Mereka menyambut perayaan-perayaan kebudayaan utama seperti Festival Hantu Lapar dan Tahun Baru Cina seperti nenek moyang mereka lakukan.[236] Penduduk Cina di Sarawak tidak terhad kepada mana-mana kawasan. Mereka yang menetap di Kuching begitu dekat dengan Sungai Sarawak di kawasan yang kini dikenali sebagai Chinatown Kuching. [237] Pendatang dari Fujian, diketuai oleh Wong Nai Siong pada 1901, menetap di sepanjang Sungai Rajang dalam apa yang sekarang Sibu,[238] manakala mereka yang tiba di Miri mencari kerja di lombong arang batu dan medan minyak. Kini, masyarakat Cina Sarawak sudah tertumpu kepada enam sektor utama di wilayah Sarawak, iaitu sektor perkhidmatan awam dan swasta, sektor perniagaan dan jualan, sektor pertanian moden, sektor ekonomi perbankan, sektor hartanah, serta sektor keusahawanan moden. Jumlah penduduk yang berbangsa Cina di Sarawak hanyalah sebanyak 378,950 orang penduduk pada tahun 2023.

Pada zaman pemerintahan James Brooke, masyarakat etnik Melayu Sarawak secara umumnya kebanyakannya bekerja sebagai nelayan,[236] yang membawa kepada kewujudan kawasan-kawasan perkampungan mereka di Sarawak. Dalam konteks ini, kebanyakan kawasan perkampungan bagi etnik Melayu Sarawak biasanya tertumpu di kawasan-kawasan sepanjang tebing sungai. Walau bagaimanapun, dengan wujudnya bandar-bandar utama di Sarawak, ramai orang Melayu telah mula berhijrah untuk mencari pekerjaan di sektor perkhidmatam awam dan juga sektor swasta. Berdasarkan statistik terkini pada tahun 2023, sebanyak 436,820 orang penduduk di Sarawak sahaja adalah berbangsa Melayu. Itupun hanya meliputi 22 peratus daripada jumlah keseluruhan populasi penduduk di Sarawak. Secara tradisinya, masyarakat Melayu Sarawak sangat terkenal dengan seni kraf seperti kraf perak dan tembaga, kraf ukiran kayu, dan tekstil.[98][239]

Melanau adalah penduduk asli Sarawak yang tinggal di kawasan terutama di sekitar kota moden Mukah, di mana mereka bekerja sebagai nelayan dan pengrajin serta pembina bot terkenal. Secara umumnya, masyarakat etnik Melanau mempraktikkan Animisme, kepercayaan bahawa roh-roh menghuni benda-benda di alam sekitar mereka, dan sementara ini masih diamalkan hari ini, kebanyakan Melanau telah diubah menjadi Kristian dan Islam.[98][65][nota 7][240]

Etnik Bidayuh (Land Dayak) merupakan etnik yang kedua terbesar di Sarawak selepas etnik Iban,[241] yang dirujuk oleh peneroka awal Eropah sebagai Dayak Tanah (Land Dayak) kerana mereka secara tradisinya hidup di gunung batu kapur yang curam. Mengikut perangkaan pada tahun 2023, etnik Bidayuh menyumbang 4.7 peratus (atau sebanyak 175,400 orang penduduk) daripada populasi penduduk di Sarawak. Masyarakat etnik Bidayuh adalah asli bagi kawasan-kawasan yang terdiri daripada bahagian-bahagian moden di Kuching dan Samarahan. Walaupun dianggap satu orang, bahasa mereka secara serentak menghasilkan dialek yang tidak dapat difahami oleh Bidayuh dari luar kawasan terdekat,[242] mengakibatkan Bahasa Inggeris dan Bahasa Melayu menjadi bahasa lingua franca. Seperti kebanyakan etnik-etnik yang lain, kebanyakan masyarakat etnik Bidayuh telah beralih kepada ajaran agama Kristian, namun ada juga komuniti etnik Bidayuh mengambil keputusan untuk memeluk ajaran agama Islam.[98] Masyarakat etnik Bidayuh di Sarawak masih mengekalkan tradisi untuk tinggal di kampung-kampung yang terdiri daripada rumah panjang, dengan penambahan sebuah rumah baruk bulat yang tersendiri di mana perhimpunan komunal diadakan.[98]

Kebanyakan etnik-etnik lain yang tinggal di pedalaman Sarawak seperti etnik Kenyah, Kayan, Lun Bawang, Kelabit, Murut, Penan, Bisaya, dan Berawan secara kolektifnya boleh dirujuk sebagai masyarakat etnik Orang Ulu. Populasi masyarakat Orang Ulu di Sarawak adalah yang ketiga terbesar di Sarawak selepas etnik Iban dan etnik Bidayuh. Dalam bahasa Iban, nama ini bermaksud "Orang-orang Penghala", yang mencerminkan lokasi puak-puak ini;[98] Kebanyakan mereka berada berhampiran dengan lembangan saliran Sungai Baram.[243] Kedua-dua kerajinan kayu dan kesenian adalah aspek yang sangat terlihat dari kebudayaan Orang Ulu yang dicontohkan oleh rumah panjang berteduh mural, perahu kayu ukir, dan cacahan (tatu).[98] Instrumen muzik terkenal dari Orang Ulu adalah kugiran Kayan sapeh atau Sape, dan Kenyah sampe' dan kugiran buluh Lun Bawang. Orang Kelabit dan Lun Bawang dikenali kerana pengeluaran beras wangi mereka.[243] Seperti kebanyakan majoriti penduduk etnik lain di Sarawak, majoriti masyarakat Orang Ulu kini mengamalkan ajaran agama Kristian.[98]

Agama

Agama di Sarawak (2023)[244]
Agama Peratus
Kristian
  
 52%
Islam
  
 31%
Buddha
  
 10.1%
Cina
  
 0.6%
Tidak beragama
  
 0.2%
Tidak diketahui
  
 0.1%
Lain-lain
  
 0.1%
Hindu
  
 0.2%

Walaupun Islam adalah agama rasmi persekutuan, Sarawak merupakan wilayah yang tidak mempunyai mana-mana agama rasmi.[245] Walau bagaimanapun, semasa pengetua Abdul Rahman Ya'kub, Perlembagaan Sarawak telah dipinda untuk menjadikan Yang di-Pertuan Agong sebagai ketua Islam di Sarawak dan memberi kuasa kepada dewan negeri untuk menyebarkan undang-undang mengenai urusan Islam. Dengan peruntukan sedemikian, dasar Islam dapat dirumuskan di wilayah Sarawak dan penubuhan agensi negara Islam adalah mungkin. Rang Undang-undang Majlis Islam 1978 membolehkan pembentukan Mahkamah Syariah di Sarawak dengan bidang kuasa ke atas hak penjagaan anak perempuan, hak asuh kanak-kanak, pertunangan, warisan, dan jenayah di wilayah ini. Mahkamah Rayuan dan Mahkamah Kadi juga dibentuk.[76][nota 8]

Wilayah Sarawak adalah satu-satunya wilayah Borneo di Malaysia di mana masyarakat beragama Kristian berjaya mengalahkan masyarakat beragama Islam. Mubaligh Kristian terawal di Sarawak adalah Mazhab Gereja England (Anglikan) pada tahun 1848, diikuti oleh Roman Katolik beberapa tahun kemudian, dan Methodis pada 1903. Penginjilan pertama berlaku di kalangan pendatang Cina sebelum menyebarkan kepada animis asli.[246] Denominasi Kristian di Sarawak ialah Misi Evangelikal Borneo (atau Sidang Injil Borneo),[247] dan Baptis.[248] Orang asli seperti Iban, Bidayuh, dan Orang Ulu telah mengadopsi agama Kristian walaupun mereka menyimpan beberapa upacara keagamaan tradisional mereka. Ramai umat Islam datang dari kumpulan etnik Melayu, Melanau, dan Kayan. Agama Buddha, Taoisme, dan agama Cina kebanyakannya diamalkan oleh rakyat Cina Malaysia.[249] Agama minor lain di Sarawak adalah Baha'i,[250] Hinduisme,[251] Sikhisme,[252] dan animisme.[253]

  • Tapak keagamaan di Wilayah Sarawak
  • Katedral St. Joseph
    Katedral St. Joseph
  • Masjid Negeri Sarawak Lama
    Masjid Negeri Sarawak Lama
  • Kuil Hong San Si
    Kuil Hong San Si

Bahasa

Pengedaran keluarga bahasa Sarawak ditunjukkan dengan warna: (klik imej untuk membesarkan)
  Dayak Laut
  Borneo
  Dayak Tanah
  Kawasan dengan bahasa dialek minoriti

Bahasa Inggeris adalah bahasa rasmi Sarawak dari tahun 1963 hingga 1974 kerana bantahan dari Ketua Menteri Sarawak Pertama Stephen Kalong Ningkan untuk penggunaan bahasa Melayu di Sarawak.[254] Pada tahun 1974 Ketua Menteri yang baru, Abdul Rahman Ya'kub mengiktiraf bahasa Melayu bersama Bahasa Inggeris sebagai bahasa rasmi Sarawak.[76][nota 9] Status baru yang diberikan kepada bahasa Melayu ini diperkuat lagi oleh standard pendidikan baru yang melancarkan kurikulum kepada bahasa Melayu.[255] Pada tahun 1985 bahasa Inggeris hilang status bahasa rasmi, hanya tinggal bahasa Melayu.[254][nota 10] Walaupun dasar rasmi, ahli-ahli pembangkang Sarawak berhujah bahawa bahasa Inggeris kekal sebagai bahasa rasmi de facto di Sarawak.[256] Bahasa Inggeris masih dituturkan di mahkamah undang-undang, dan dewan perundangan negeri.[257][258] Pada tahun 2015, Ketua Menteri Sarawak ketika itu, Adenan bin Haji Satem secara rasminya mengumumkan bahawa Bahasa Inggeris akan dikembalikan semula sebagai bahasa rasmi untuk wilayah Sarawak.[259]

Walaupun dialek Melayu rasmi Bahasa Malaysia dituturkan oleh pentadbiran kerajaan, ia jarang digunakan dalam perbualan bahasa. Dialek tempatan Bahasa Sarawak menguasai bahasa vernakular. Bahasa Sarawak adalah bahasa yang paling lazim bagi orang-orang Melayu Sarawak dan puak-puak pribumi yang lain.

Bahasa Iban adalah bahasa ibunda yang paling banyak digunakan, sekaligus diiktiraf sebagai bahasa dialek majoriti di Sarawak. Bahasa Iban hanya dituturkan dalam pelbagai bentuk dialek oleh sebanyak 68 peratus penduduk Sarawak sebagai bahasa dialek utama wilayah. Ini diikuti oleh bahasa Bidayuh, dengan enam dialek utama, dituturkan oleh 12 peratus penduduk. Bahasa Orang Ulu pula hanya dapat dituturkan oleh 20 peratus penduduk sahaja di Sarawak.

Walaupun etnik Cina berasal dari pelbagai latar belakang dan bercakap banyak dialek berbeza seperti Hokkien, Hakka, Fuzhou, dan Teochew, mereka juga bercakap dalam Bahasa Mandarin.[260]

Budaya

Laman utama: Kebudayaan Sarawak dan Masakan Sarawak
Seorang suku Kayan, bermain Sapeh
Ngajat, tarian pahlawan Iban yang diwartakan sebagai sebahagian daripada budaya Sarawak.
Semangkuk laksa Sarawak

Lokasi dan sejarah Sarawak telah menghasilkan kepelbagaian etnik, perpaduan kaum, variasi budaya dan bahasa yang sangat luas. Seiring dengan pembangunan wilayah yang moden dan transformasi digital yang meluas, namun adat tradisi dan kebudayaan kaum di Sarawak harus dikekalkan dan diamalkan untuk generasi akan datang.

Etnik Iban (Sea Dayak) adalah merupakan etnik penduduk majoriti Sarawak. Walau bagaimanapun, pengaruh luar termasuk pengukuhan amalan agama Kristian telah membawa banyak perubahan menyeluruh bagi masyarakat Iban di Sarawak. Pada masa dahulu, kebanyakan masyarakat Iban di Sarawak lebih menjurus kepada konsep kepahlawanan dan mempunyai keupayaan memenggal kepala dari suku-suku lain dalam pertempuran (headhunting). Amalan memenggal kepala yang diamalkan oleh masyarakat Iban ini akhirnya diharamkan sepenuhnya semasa di bawah pemerintahan James Brooke dan ianya semakin memudar walaupun peringatan amalan masih dilihat di beberapa rumah panjang yang lain.[261]

Dua orang suku bangsa lain di Sarawak Highlands, Kelabit dan Lun Bawang, telah melihat perubahan mendasar kepada identiti etnik mereka sebagai hasil langsung dari penukaran mereka kepada agama Kristian. Satu perubahan besar ialah peralihan di titik fokus interaksi sosial mereka dari rumah panjang tradisional ke gereja tempatan. Kesetiaan agama mereka juga membantu membentuk pandangan dunia mereka di luar kampung mereka, terutamanya sebagai tindak balas kepada perubahan.[262]

Bagi kaum Penan, salah satu puak terakhir yang masih mengamalkan gaya hidup nomad di dalam hutan, pengaruh luar, terutamanya pendidikan, menyebabkan penurunan yang ketara dalam penduduk yang mengamalkan gaya hidup nomad.[263] Orang lain menetap setelah berinteraksi dengan anggota suku kaum yang berbeza, seperti Orang Ulu.[264]

Hasil langsung dari kepelbagaian ini dalam budaya, yang dibuktikan oleh dasar toleransi kepada semua kaum, adalah peningkatan jumlah suku bangsa yang berkahwin bukan sahaja suku kaum lain di Sarawak, tetapi juga kepada orang Cina, orang Melayu serta warganegara keturunan Eropah atau Amerika.[265]

Suku-suku pribumi Sarawak secara tradisional menggunakan pidato untuk meneruskan budaya mereka dari satu generasi ke generasi seterusnya;[266][nota 11] contoh-contoh amalan tradisional termasuk tarian Ngajat Iban,[267] Renong (penyataan suara vokal Iban),[268] Ensera (naratif lisan Iban),[254][nota 12] dan cerita bercerita epik oleh Kayan dan Kenyah.[269][270]

Pada tahun-tahun sebelum persekutuan, kerajaan penjajah mengakui bahawa pendidikan Inggeris dan budaya pribumi mempengaruhi generasi baru guru Iban. Oleh itu, pada 15 September 1958, Biro Kesusasteraan Borneo dirasmikan dengan piagam untuk memupuk dan menggalakkan literatur tempatan sambil menyokong kerajaan dalam pembebasan dokumentasinya, khususnya dalam manuskrip teknikal dan instruksional yang akan diedarkan kepada penduduk asli Sarawak Dan Sabah. Selain bahasa asli, dokumen juga akan diterbitkan dalam bahasa Inggeris, Cina dan Melayu. Pada tahun 1977, biro itu berada di bawah kuasa agensi perancangan dan pembangunan bahasa persekutuan, Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP), yang menganjurkan penerbitan hanya dalam bahasa Melayu akhirnya menyebabkan terkuburnya sastera pribumi.[254][nota 13]

Ia adalah beberapa dekad sebelum media cetak mula muncul di Sarawak. Warta Sarawak, yang diterbitkan oleh kerajaan Brooke, mencatatkan pelbagai berita berkaitan dengan ekonomi, pertanian, antropologi, arkeologi, mula beredar pada tahun 1870 dan terus dalam zaman moden.[271] Walau bagaimanapun, dalam dekad yang berikut persekutuan, undang-undang yang ketat dan sambungan kepada perniagaan bermakna bahawa media adalah sebahagian besar syarikat milik negara.[254][nota 14] Salah satu penerbitan teks paling awal di Borneo, Hikayat Panglima Nikosa pertama kali dicetak di Kuching, pada 1876.[272]

Terdapat beberapa muzium di Sarawak yang mengekalkan dan mengekalkan artifak-artifak budaya Sarawak. Di kaki Gunung Santubong, Kuching, adalah Kampung Budaya Sarawak, sebuah "muzium hidup" yang mempamerkan pelbagai kumpulan etnik yang menjalankan aktiviti tradisional di rumah masing-masing tradisional.[273][274] Muzium Negeri Sarawak dan bangunan baharu Muzium Budaya Sarawak (Borneo Cultures Museum) menempatkan koleksi artifak seperti tembikar, tekstil, dan alat ukiran kayu dari pelbagai suku kaum di Sarawak, serta bahan-bahan etnografi budaya tempatan.[275] Sapeh Orang Ulu (sejenis alat muzik petik) adalah alat muzik tradisional yang paling terkenal di Sarawak dan dimainkan untuk Ratu Elizabeth II semasa lawatan rasmi beliau ke Sarawak pada tahun 1972.[276]

Rakyat Sarawak juga mengamati beberapa cuti dan perayaan sepanjang tahun.[277] Selain sambutan memperingati Hari Kebangsaan dan sambutan Hari Malaysia, Wilayah Sarawak juga meraikan Hari Kemerdekaan Sarawak yang diraikan pada 22 Julai setiap tahun, sebagai menghargai pengorbanan dan perjuangan rakyat Sarawak dalam usaha mempertahankan kedaulatan wilayah Sarawak serta meraikan detik bermulanya pembentukan kerajaan sendiri Sarawak pada 22 Julai 1963.[278][279] Sarawak juga turut meraikan hari keputeraan Gabenor Sarawak (Yang Di-Pertua Wilayah Sarawak).[280] Kumpulan etnik yang lain di Sarawak juga meraikan perayaan mereka sendiri. Tradisi rumah terbuka membolehkan kumpulan etnik lain untuk menyertai perayaan.[281] Sarawak adalah satu-satunya wilayah di Malaysia untuk mengisytiharkan perayaan Gawai Dayak sebagai cuti umum bagi seluruh wilayah Sarawak.[282]

Masakan terkenal di Sarawak termasuk  laksa Sarawak,[283] mi kolo,[284] dan ayam pansuh.[285][286] Negeri ini juga terkenal dengan kek lapis Sarawak.[287]

Sarawak menghantar pasukan sendiri untuk mengambil bahagian dalam Sukan Komanwel dan Empayar British 1958 dan 1962,[288] dan Sukan Asia 1962; Selepas 1963, rakyat Sarawak bertanding sebagai sebahagian daripada pasukan Malaysia.[289][290] Sarawak menganjurkan Sukan Malaysia (SUKMA) pada tahun 1990, 2016, dan 2024.[291] Sarawak juga merupakan juara keseluruhan dalam pertandingan Sukan Malaysia (SUKMA) pada tahun 1990, 1992, 1994, dan 2024.[292] Sarawak pernah menjadi juara keseluruhan selama 11 tahun berturut-turut di Sukan Para Malaysia sejak tahun 1994.[293]

Penduduk terkenal

Rencana utama: Senarai orang dari Sarawak

Catatan

  1. ^ Ooi, 2013. Rajah menggugurkan kuasa mutlak... (halaman 103)
  2. ^ Ooi, 2013. Penafian kemasukan ke Anthony... (halaman 93)... Pergerakan anti-kencing adalah pada awal 1950-an dengan berkesan "tercekik" surat mati. (halaman 98)
  3. ^ Ishikawa, 2010 (halaman 87)
  4. ^ Kumpulan Komunis pertama yang akan dibentuk di Sarawak... (halaman 95)
  5. ^ Alastair, 1993. Parti politik pertama, Parti Rakyat Bersatu Sarawak (SUPP)... (halaman 118)... Menjelang tahun 1962, terdapat enam parti... (halaman 119)
  6. ^ Faisal, 2012. ... dana kerajaan yang dibebankan untuk projek pembangunan untuk membeli undi ... (halaman 14)
  7. ^ Ishikawa, 2010 (halaman 169)
  8. ^ Faisal, 2012. Negeri diberi kuasa untuk membuat peruntukan bagi mengawal selia urusan Islam ... (halaman 86)
  9. ^ Faisal, 2012 ... untuk menjadikan Bahasa Malaysia dan Bahasa Inggeris sebagai bahasa rasmi negara. (halaman 84)
  10. ^ Postill, 2006 ... Bahasa Melayu diterima sebagai bahasa rasmi Sarawak bersama bahasa Inggeris sehingga tahun 1985, apabila bahasa Inggeris akhirnya jatuh. (halaman 64)
  11. ^ Pandian, 2014. Ia menjadi cara utama untuk melewati budaya, sejarah, dan tradisi yang dihargai. ... dalam fakta bahawa kesusasteraan lisan hanya disusun dalam persembahan; (halaman 95)
  12. ^ Postill, 2006. ... empat adalah naratif lisan ... (halaman 51)
  13. ^ Postill, 2006. ... untuk menggalakkan pengarang tempatan dan memenuhi keperluan setempat ... (halaman 51) ... Biro tidak lagi wujud pada tahun 1977 apabila ia diambil alih oleh badan persekutuan Dewan Bahasa dan Pustaka (halaman 55) ... Dia menyimpulkan bahawa DBP tidak dapat menerbitkan buku dalam bahasa daerah (halaman 59 dan 60)
  14. ^ Postill, 2006. ... kerajaan mengawal hampir semua akhbar di Sarawak (halaman 76)

Rujukan

  1. ^ "Profil Wilayah Sarawak (Sarawak state profile)". Jabatan Penerangan Malaysia (Malaysian Information Department). Diarkibkan daripada yang asal pada 21 April 2015. Dicapai pada 12 January 2016.
  2. ^ "Sarawak State Anthem". Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 12 January 2016.
  3. ^ a b c "Sarawak – Facts and Figures 2011" (PDF). Sarawak State Planning Unit, Chief Minister Department. m/s. 5, 9, 15, 22 (PDF). Dicapai pada 24 November 2015. Check |archiveurl= value (bantuan)
  4. ^ "Population by States and Ethnic Group". Department of Information, Ministry of Communications and Multimedia, Malaysia. 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 February 2016. Dicapai pada 12 February 2015.
  5. ^ "General Information". Centre for public policies studies. Diarkibkan daripada yang asal pada 20 October 2015. Dicapai pada 19 November 2016.
  6. ^ "Facts of Sarawak". The Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 July 2015. Dicapai pada 23 July 2015.
  7. ^ "Postal codes in Sarawak". cybo.com. Dicapai pada 23 July 2015.
  8. ^ "Postal codes in Miri". cybo.com. Dicapai pada 23 July 2015.
  9. ^ "Area codes in Sarawak". cybo.com. Dicapai pada 22 July 2015.
  10. ^ Lian Cheng (17 February 2016). "It's 13, 50 to 53 for Sarawak". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 May 2017. Dicapai pada 19 May 2017.
  11. ^ "State Code". Malaysian National Registration Department. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 May 2017. Dicapai pada 19 May 2017.
  12. ^ Soon, Teh Wei (23 March 2015). "Some Little Known Facts On Malaysian Vehicle Registration Plates". Malaysian Digest. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 July 2015. Dicapai pada 8 July 2015.
  13. ^ a b c Vernon L. Porritt (1997). British Colonial Rule in Sarawak, 1946–1963. Oxford University Press. ISBN 978-983-56-0009-8. Dicapai pada 7 May 2016.
  14. ^ a b Philip Mathews (28 February 2014). Chronicle of Malaysia: Fifty Years of Headline News, 1963–2013. Editions Didier Millet. m/s. 15. ISBN 978-967-10617-4-9.
  15. ^ "Malaysia Act 1963 (Chapter 35)" (PDF). The National Archives. United Kingdom legislation. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 14 November 2012. Dicapai pada 12 August 2011.
  16. ^ "Makna di sebalik istilah 'Wilayah' Sarawak dan Sabah".
  17. ^ "Origin of Place Names – Sarawak". Perpustakaan Negara Malaysia. 2000. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 February 2008. Dicapai pada 3 June 2010.
  18. ^ Kris, Jitab (23 February 1991). "Wrong info on how Sarawak got its name". New Sunday Times. Dicapai pada 14 November 2015.
  19. ^ "The magnificent hornbills of Sarawak". The Borneo Post. 12 July 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 August 2015. Dicapai pada 17 January 2017.
  20. ^ Rozan Yunos (28 December 2008). "Sultan Tengah — Sarawak's first Sultan". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 April 2014. Dicapai pada 3 April 2014.
  21. ^ a b "Niah National Park – Early Human settlements". Sarawak Forestry. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 February 2015. Dicapai pada 23 March 2015.
  22. ^ a b Faulkner, Neil (7 November 2003). Niah Cave, Sarawak, Borneo. Current World Archaeology Issue 2. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 March 2015. Dicapai pada 23 March 2015.
  23. ^ "History of the Great Cave of Niah". Australian Broadcasting Corporation. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 November 2014. Dicapai pada 23 March 2015.
  24. ^ "Niah Cave". humanorigins.si.edu. Smithsonian National Museum of Natural History. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 November 2013. Dicapai pada 23 March 2015.
  25. ^ Zheng, Dekun (1 January 1982). Studies in Chinese Archeology. The Chinese University Press. m/s. 49, 50. ISBN 978-962-201-261-5. Dicapai pada 29 December 2015. In case of Santubong, its association with T'ang and Sung porcelain would necessary provide a date of about 8th – 13th century A.D.
  26. ^ David Lea; Colette Milward (2001). A Political Chronology of South-East Asia and Oceania. Psychology Press. m/s. 16–. ISBN 978-1-85743-117-9.
  27. ^ Donald F, Lach (15 July 2008). Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery, Book 1. University of Chicago Press. m/s. 581. ISBN 978-0-226-46708-5. Dicapai pada 21 March 2016. ... but Castanheda lists five great seaports that he says were known to the Portuguese. In his transcriptions they are called "Moduro" (Marudu?), "Cerava" (Sarawak?), "Laue" (Lawai), "Tanjapura" (Tanjungpura), and "Borneo" (Brunei) from which the island derives its name.
  28. ^ Broek, Jan O.M. (1962). "Place Names in 16th and 17th Century Borneo". Imago Mundi. 16 (1): 134. doi:10.1080/03085696208592208. JSTOR 1150309. Carena (for Carena), deep in the bight, refers to Sarawak, the Kuching area, where there is clear archaeological evidence of an ancient trade center just inland from Santubong.
  29. ^ a b c d e Alastair, Morrison (1 January 1993). Fair Land Sarawak: Some Recollections of an Expatriate Official. SEAP Publications. m/s. 10. ISBN 978-0-87727-712-5. Dicapai pada 29 October 2015.
  30. ^ Trudy, Ring; Noelle, Watson; Paul, Schellinger (12 November 2012). Asia and Oceania: International Dictionary of Historic Places. SEAP Publications. m/s. 497. ISBN 978-0-87727-712-5. Dicapai pada 29 October 2015.
  31. ^ James Leasor (1 January 2001). Singapore: The Battle That Changed the World. House of Stratus. m/s. 41–. ISBN 978-0-7551-0039-2.
  32. ^ Graham, Saunders (5 November 2013). A History of Brunei. Routledge. m/s. 74–77. ISBN 978-1-136-87394-2. Dicapai pada 24 November 2016.
  33. ^ Mike, Reed. "Book review of "The Name of Brooke – The End of White Rajah Rule in Sarawak" by R.H.W. Reece, Sarawak Literary Society, 1993". sarawak.com.my. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 June 2003. Dicapai pada 7 August 2015.
  34. ^ a b Lim, Kian Hock (16 September 2011). "A look at the civil administration of Sarawak". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 February 2015. Dicapai pada 21 November 2015.
  35. ^ Cuhaj, George S (2014). Standard Catalog of World Paper Money, General Issues, 1368–1960. F+W Media. m/s. 1058. ISBN 978-1-4402-4267-0. Dicapai pada 13 January 2016. Sarawak was recognised as a separate state by the United States (1850) and Great Britain (1864), and voluntarily became a British protectorate in 1888.
  36. ^ "Bintulu – Places of Interest". Bintulu Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 November 2016. Dicapai pada 19 July 2015.
  37. ^ a b c d e Ooi, Keat Gin (2013). Post-war Borneo, 1945–50: Nationalism, Empire and State-Building. Routledge. m/s. 7. ISBN 978-1-134-05803-7. Dicapai pada 2 November 2015.
  38. ^ Marshall, Cavendish (2007). World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia, Volume 9. Bangladesh: Marshall Cavendish. m/s. 1182. ISBN 978-0-7614-7642-9. Dicapai pada 2 November 2015.
  39. ^ "The Borneo Company Limited". National Library Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 October 2015. Dicapai pada 25 January 2016.
  40. ^ a b Simon, Elegant (13 July 1986). "SARAWAK: A KINGDOM IN THE JUNGLE". The New York Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 November 2015. Dicapai pada 2 November 2015.
  41. ^ a b Charles, de Ledesma; Mark, Lewis; Pauline, Savage (2003). Malaysia, Singapore, and Brunei. Rough Guides. m/s. 723. ISBN 978-1-84353-094-7. Dicapai pada 2 November 2015. In 1888, the three states of Sarawak, Sabah, and Brunei were transformed into protectorates, a status which handed over the responsibility for their foreign policy to the British in exchange for military protection.
  42. ^ Saiful, Bahari (23 June 2015). "Thrill is gone, state museum stuck in time — Public". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 October 2015. Dicapai pada 2 November 2015.
  43. ^ "History of Sarawak". Brooke Trust. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 November 2016. Dicapai pada 29 November 2016.
  44. ^ Ogmore (15 November 1956). "SARAWAK HL Deb 15 November 1956 vol 200 cc328-68". UK parliament. Dicapai pada 26 June 2017.
  45. ^ Klemen, L (1999). "The Invasion of British Borneo in 1942". dutcheastindies.webs.com. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 April 2015. Dicapai pada 3 November 2015.
  46. ^ "The Japanese Occupation (1941 – 1945)". The Sarawak Government. Dicapai pada 3 November 2015.
  47. ^ Kratoska, Paul. H (13 May 2013). Southeast Asian Minorities in the Wartime Japanese Empire. Routledge. m/s. 136. ISBN 9781136125065. Dicapai pada 27 June 2017.
  48. ^ Gavin Long (1963). Australia in the War of 1939-1945. Series 1 - Army - Volume VII - The Final Campaigns (1st edition, 1963) - Chapter 20 - Securing British Borneo. Australia: The Australian War Memorial. m/s. 491. Dicapai pada 18 June 2017.
  49. ^ "Historical Monument – Surrender Point". Official Website of Labuan Corporation. Labuan Corporation. Diarkibkan daripada yang asal pada 2015-11-17. Dicapai pada 3 November 2015.
  50. ^ Rainsford, Keith Carr. "Surrender to Major-General Wootten at Labuan". Australian War Memorial. Dicapai pada 3 November 2015.
  51. ^ "British Military Administration (August 1945 – April 1946)". The Sarawak Government. Dicapai pada 3 November 2015.
  52. ^ Ooi, Keat Gin (2004). Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor. ABC-CLIO. m/s. 763. ISBN 9781576077702. Dicapai pada 27 June 2017.
  53. ^ "Sarawak as a British Crown Colony (1946–1963)". The Official Website of the Sarawak Government. Dicapai pada 7 November 2015.
  54. ^ Mike, Thomson (14 March 2012). "The stabbed governor of Sarawak". BBC News. Dicapai pada 3 November 2015.
  55. ^ "Anthony Brooke". The Daily Telegraph. 6 March 2011. Dicapai pada 3 November 2015.
  56. ^ "Pembentukan Malaysia 16 September 1963". Arkib Negara Malaysia. Dicapai pada 8 November 2015. Cite has empty unknown parameter: |dead-url= (bantuan)
  57. ^ JC, Fong (16 September 2011). "Formation of Malaysia". The Borneo Post. Dicapai pada 8 November 2015.
  58. ^ Tai, Yong Tan (2008). "Chapter Six: Borneo Territories and Brunei". Creating "Greater Malaysia": Decolonization and the Politics of Merger. Institut Pengajian Asia Tenggara. m/s. 154–169. ISBN 978-981-230-747-7. Dicapai pada 8 November 2015.
  59. ^ "Trust and Non-self governing territories". United Nations. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 May 2011. Dicapai pada 2 April 2016.
  60. ^ "United Nations Member States". United Nations. 3 July 2006. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 March 2016. Dicapai pada 1 April 2016.
  61. ^ "Brunei Revolt breaks out – 8 December 1962". National Library Board (Singapore). Dicapai pada 9 November 2015. Cite has empty unknown parameter: |dead-url= (bantuan)
  62. ^ United Nations Treaty Registered No. 8029, Manila Accord between Philippines, Federation of Malaya and Indonesia (31 July 1963). Retrieved on 12 August 2011.
  63. ^ United Nations Treaty Series No. 8809, Agreement relating to the implementation of the Manila Accord. Retrieved on 12 August 2011.
  64. ^ Allen, Charles (1990). Savage Wars of Peace: Soldiers' Voices, 1945-1989. Joseph. m/s. 159. ISBN 9780718128821. Dicapai pada 27 June 2017.
  65. ^ a b Ishikawa, Noboru (15 March 2010). Between Frontiers: Nation and Identity in a Southeast Asian Borderland. Ohio University Press. m/s. 86–87. ISBN 978-0-89680-476-0. Dicapai pada 9 November 2015.
  66. ^ Hara, Fujio (December 2005). "The North Kalimantan Communist Party and People's Republic of China" (PDF). The Developing Economies: 495. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2016-12-19. Dicapai pada 2 April 2017.
  67. ^ James, Chin. "Book Review: The Rise and Fall of Communism in Sarawak 1940–1990". Kyoto Review of South East Asia. Dicapai pada 10 November 2015.
  68. ^ a b Chan, Francis; Wong, Phyllis (16 September 2011). "Saga of communist insurgency in Sarawak". The Borneo Post. Dicapai pada 10 January 2013.
  69. ^ "About Sarawak – Governance". Official website of State Planning Unit – Chief Minister's Department of Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 September 2013. Dicapai pada 14 November 2015.
  70. ^ "Yang di-Pertua Negeri". Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 12 January 2016.
  71. ^ "Abang Johari Ketua Menteri baharu Sarawak". BH Online. Berita Harian. Dicapai pada 13 January 2017.
  72. ^ "My Constitution: Sabah, Sarawak and special interests". Malaysian Bar. 2 February 2011. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 November 2016. Dicapai pada 13 November 2015.
  73. ^ "My Constitution: About Sabah and Sarawak". Malaysian Bar. 10 January 2011. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 February 2012. Dicapai pada 13 November 2015.
  74. ^ Article 95D, Constitution of Malaysia. Accessed on 6 August 2008.
  75. ^ R.S, Milne; K.J, Ratnam (2014). Malaysia: New States in a New Nation. Routledge. m/s. 71. ISBN 978-1-135-16061-6. Dicapai pada 14 November 2015. ... the major parties in each state fall quite neatly into three categories: native-non-Muslim, native-Muslim, and non-native.
  76. ^ a b c d Faisal, S Hazis (2012). Domination and Contestation: Muslim Bumiputera Politics in Sarawak. Institute of Southeast Asian Studies. m/s. 91. ISBN 978-981-4311-58-8. Dicapai pada 11 December 2015. The strongman-politician postponed the negeri election ... (page 91)
  77. ^ "Vote-buying, treating, illegal campaigning mars Sarawak polls, says Bersih 2.0". Aliran. 17 May 2016. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 May 2016. Dicapai pada 18 June 2017.
  78. ^ a b Chin, James (1996). "The Sarawak Chinese Voters and Their Support for the Democratic Action Party (DAP)" (PDF). Southeast Asian Studies. Kyoto University Research Information Repository. 34 (2): 387–401. Dicapai pada 19 June 2014.
  79. ^ Cheng, Lian (7 April 2013). "Why Sarawak is electorally unique". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 June 2015. Dicapai pada 12 January 2016. For this reason, Sarawak held its state and parliamentary elections separately – and has been adhering to the practice since 1979 whereas all the other states still hold the two elections concurrently (see Table).
  80. ^ Tawie, Joseph (9 January 2013). "SNAP faces more resignations over BN move". Free Malaysia Today. Dicapai pada 19 June 2014.
  81. ^ Mering, Raynore (23 May 2014). "Analysis: Party loyalty counts for little in Sarawak". The Malay Mail. Dicapai pada 19 June 2014.
  82. ^ "SPECIAL REPORT: The Ming Court Affair (subscription required)". Malaysiakini. 9 January 2013. Dicapai pada 23 June 2014.
  83. ^ "BN retains Sarawak, Taib sworn in as CM". Free Malaysia Today. 16 April 2011. Dicapai pada 23 June 2014.
  84. ^ "Sarawak population". The Official Portal of the Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 14 November 2015.
  85. ^ a b Samuel Aubrey (12 April 2015). "Serian now a division". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 July 2015. Dicapai pada 15 May 2015.
  86. ^ "Administrative Divisions and Districts". The Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 July 2015. Dicapai pada 23 July 2015.
  87. ^ Nicholas, Taring (29 August 2003). Imperialism in Southeast Asia. Routledge. m/s. 319. ISBN 978-1-134-57081-2. Dicapai pada 23 December 2015. Charles Brooke set up the Sarawak Rangers in 1862 as a paramilitary force for pacifying 'ulu' Dayaks.
  88. ^ "Royal Ranger Regiment (Malaysia)". discovermilitary.com. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 December 2012. Dicapai pada 22 December 2015.
  89. ^ "Ninth schedule – Legislative lists". Commonwealth Legal Information Institute. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 September 2014. Dicapai pada 22 December 2015.
  90. ^ Chin Huat, Wong (27 September 2011). "Can Sarawak have an army?". Free Malaysia Today. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 December 2015. Dicapai pada 22 December 2015.
  91. ^ R. Haller-Trost (1994). The Brunei-Malaysia Dispute Over Territorial and Maritime Claims in International Law. IBRU. m/s. 20–. ISBN 978-1-897643-07-5.
  92. ^ Ubaidillah Masli (17 March 2009). "Brunei drops all claims to Limbang". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 July 2014. Dicapai pada 23 August 2013.
  93. ^ Ubaidillah Masli (18 March 2009). "Limbang issue was never discussed: Pehin Dato Lim". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 February 2014. Dicapai pada 23 August 2013.
  94. ^ "Loss of James Shoal could wipe out state's EEZ". The Borneo Post. 5 February 2014. Dicapai pada 17 May 2014.
  95. ^ Jenifer Laeng (3 June 2015). "China Coast Guard vessel found at Luconia Shoals". The Borneo Post. Dicapai pada 3 June 2015.
  96. ^ "Presence of China Coast Guard ship at Luconia Shoals spooks local fishermen". The Borneo Post. 27 September 2015. Dicapai pada 28 September 2015.
  97. ^ a b c d e "Geography of Sarawak". Official website of state planning unit Chief Minister's Department of Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 April 2015. Dicapai pada 14 November 2015.
  98. ^ a b c d e f g h i j k Frans Welman. Borneo Trilogy Sarawak: Volume 2. Booksmango. m/s. 132, 134, 136–138, 177. ISBN 978-616-245-089-1. Dicapai pada 28 August 2013.
  99. ^ "The Geography of Sarawak". The official website of Sarawak Government. Sarawak Government. Dicapai pada 18 June 2017.
  100. ^ "Pasir Panjang, Kuching". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 December 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
  101. ^ "Damai Beach Resort". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 December 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
  102. ^ "Tanjung Batu Beach, Bintulu". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
  103. ^ "Brighton Beach/Tanjung Lobang". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 April 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
  104. ^ "Hawaii Beach". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 April 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
  105. ^ "Sarawak National Parks". Sarawak Forestry Department. Dicapai pada 25 June 2017.
  106. ^ "Niah National Park, Miri". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  107. ^ "Lambir Hills National Park". Sarawak Forestry Corporation. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 May 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  108. ^ "Gunung Mulu National Park". UNESCO. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 October 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
  109. ^ "Gunung Mulu National Park (Malaysia)". UNESCO. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 November 2015. Dicapai pada 19 March 2017.
  110. ^ Vergano, Dan (27 September 2014). "China's "Supercave" Takes Title as World's Most Enormous Cavern". National Geographic. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 January 2017. Dicapai pada 6 April 2017.
  111. ^ "Deer Cave and Lang's Cave". Mulu National Park. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 July 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
  112. ^ "Clearwater cave and Wind Cave". Gunung Mulu National Park. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 July 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
  113. ^ "Gunung Mulu National Park". Malaysia Tourism Promotion Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 October 2015. Dicapai pada 27 December 2015.
  114. ^ "Borneo plants". World Wide Fund for Nature. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 April 2016. Dicapai pada 2 December 2016.
  115. ^ "Medicinal plants around us". The Malaysian Nature Society. The Borneo Post. 24 August 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 August 2014. Dicapai pada 16 November 2015.
  116. ^ "Sarawak National Park – Biodiversity Conservation". Sarawak Forestry Department. Dicapai pada 17 November 2015.
  117. ^ "Rainforest is destroyed for palm oil plantations on Malaysia's island state of Sarawak (Image 1 and Image 2)". The Daily Telegraph. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 February 2011. Dicapai pada 21 August 2014. • "Rainforest is destroyed for palm oil plantations on Malaysia's island state of Sarawak (Image 3)". The Daily Telegraph. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 February 2011. Dicapai pada 21 August 2014. • "Sumatran Orangutans' rainforest home faces new threat". Agence France-Presse. The Borneo Post. 5 May 2013. Dicapai pada 21 August 2014. • {{{assessors}}} (2008). Nasalis larvatus. Senarai Merah Spesies Terancam IUCN 2008. IUCN 2008. Dicapai pada 4 January 2009.
  118. ^ "25 success stories". International Tropical Timber Organization (ITTO). m/s. 44–45. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 June 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
  119. ^ "Semenggoh Nature Reserve". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
  120. ^ "Matang Wildlife Centre". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
  121. ^ "Talang-Satang National Park". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 November 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
  122. ^ "Birding in Sarawak". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
  123. ^ "Similajau National Park". Sarawak Toursim Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
  124. ^ "Diving in Miri-Sibuti Coral Reefs National Park". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
  125. ^ "Gunung Gading National Park". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
  126. ^ "Bako National Park". Sarawak Forestry Corporation. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 September 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  127. ^ "Padawan Pitcher Plant & Wild Orchid Centre". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 April 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
  128. ^ Rogers, Alan (14 July 2013). "Wallace and the Sarawak Law". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 November 2016. Dicapai pada 15 November 2016.
  129. ^ Lian, Cheng (31 March 2013). "Protected wildlife on the menu". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 April 2013. Dicapai pada 16 November 2015.
  130. ^ "History". Official website of Forest Department Sarawak. Dicapai pada 16 November 2015. Mr. J.P. Mead became the first Conservator of Forests, Sarawak Forest Department, in 1919. The objectives of the Department were to manage and conserve the State's forest resources.
  131. ^ Barney, Chan. "6. INSTITUTIONAL RESTRUCTURING IN SARAWAK, MALAYSIA". Food and Agriculture Organization of the United Nations. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 July 2012. Dicapai pada 16 November 2015.
  132. ^ "Sarawak Forestry Corporation – About Us – FAQ". Sarawak Forestry Corporation. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 May 2015. Dicapai pada 16 November 2015.
  133. ^ "About Sarawak Biodiversity Centre – Profile". Sarawak Biodiversity Centre. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 December 2014. Dicapai pada 16 November 2015.
  134. ^ Tom, Young (2 February 2011). "Malaysian palm oil destroying forests, report warns". The Guardian. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 May 2014. Dicapai pada 28 July 2015.
  135. ^ Elegant, Simon (3 September 2001). "Without a Trace". Time magazine Asia. Dicapai pada 14 August 2014.
  136. ^ "Sarawak and the Penan". Diarkibkan daripada yang asal pada 8 July 2015. Dicapai pada 17 November 2015.
  137. ^ "Native Customary Rights in Sarawak". Cultural Survival. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 October 2015. Dicapai pada 17 November 2015.
  138. ^ "Rumah Nor: A Land Rights Case for Malaysia". The Borneo Project. Dicapai pada 17 November 2015.
  139. ^ Jessica, Lawrence. "Earth Island News – Borneo Project – Indigenous victory overturned". Earth Island Institute. Dicapai pada 17 November 2015.
  140. ^ Rhett, Butler. "Power, profit, and pollution: dams and the uncertain future of Sarawak". Mongabay. Dicapai pada 17 November 2015. One dam has already displaced 10,000 native people and will flood an area the size of Singapore.
  141. ^ "Bakun Dam". International Rivers. Dicapai pada 17 November 2015.
  142. ^ "Sarawak, Malaysia". International Rivers. Dicapai pada 17 November 2015. Work on access roads to the dam site began but came to a halt in October 2013 when local communities launched two blockades to stop construction and other project preparations from proceeding.
  143. ^ Vanitha, Nadaraj (21 September 2015). "Battle Against Illegal Logging in Sarawak Begins". The Establishment Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 September 2015. Dicapai pada 18 November 2015.
  144. ^ Mike Gaworecki (19 August 2016). "Sarawak establishes 2.2M acres of protected areas, may add 1.1M more". Mongabay. Dicapai pada 22 August 2016.
  145. ^ Joseph, Tawie (25 October 2012). "'What's really left of our forest, Taib?'". Free Malaysia Today. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 November 2012. Dicapai pada 16 November 2015.
  146. ^ "Types and Categories of Sarawak's Forests". Sarawak Forest Department. Diarkibkan daripada yang asal pada 2016-11-22. Dicapai pada 16 November 2015.
  147. ^ "Impact of oil palm plantations on peatland conversion in Sarawak 2005-2010" (PDF). Wetlands International. January 2011. Dicapai pada 25 June 2017. Cite journal requires |journal= (bantuan)
  148. ^ a b c d e f "The State of Sarawak". Malaysia Rating Corporation Berhad. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 November 2022. Dicapai pada 12 November 2015.
  149. ^ Furuoka, Fumitaka (2014). "Economic development in Sarawak, Malaysia. An overview" (PDF). Munich Personal RePEc Archive (60477): 1–13. Dicapai pada 18 June 2017.
  150. ^ "Government aims to close income gap between urban, rural areas – Uggah". The Borneo Post. 29 September 2016. Diarkibkan daripada yang asal pada 2016-10-05. Dicapai pada 18 June 2017.
  151. ^ Chang, Ngee Hui (2009). "High Growth SMEs and Regional Development – The Sarawak Perspective". State Planning Unit, Sarawak Chief MInister Department. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 November 2015. Dicapai pada 21 November 2015.
  152. ^ Desmond, Davidson (6 August 2015). "Adenan pledges to keep fighting for 20% oil royalty". The Malaysian Insider. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 August 2015. Dicapai pada 19 November 2015. Sarawak Chief Minister Tan Sri Adenan Satem today admitted the oil and gas royalty negotiations – for a hike of 15% from 5% to 20% – with Petronas and Putrajaya have ended in deadlock, but has vowed to fight for it "as long as I'm alive".
  153. ^ Rasoul, Sorkhabi (2012). "Borneo's Petroleum Plays". 9 (4). GEO Ex Pro. Dicapai pada 20 November 2015. A simplified map showing the distribution of major sedimentary basins onshore and offshore Borneo. Cite journal requires |journal= (bantuan)
  154. ^ "An overview of forest products statistics in South and Southeast Asia – National forest products statistics, Malaysia". Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). Diarkibkan daripada yang asal pada 24 July 2015. Dicapai pada 18 November 2015. In 2000, of the country's total sawlog production of 23 million m3, Peninsular Malaysia contributed 22 percent, Sabah 16 percent, and Sarawak 62 percent. Sawlog production figures for 1996–2000 are shown in Table 2.
  155. ^ "Generation Portfolio". Sarawak Energy. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 November 2013. Dicapai pada 23 November 2015.
  156. ^ "Generation Portfolio". Sarawak Energy. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 November 2013. Dicapai pada 23 November 2015.
  157. ^ "Core Business Activities". Sarawak Energy. Diarkibkan daripada yang asal pada 10 July 2015. Dicapai pada 23 November 2015.
  158. ^ a b "Hydroelectric Power Dams in Sarawak". Sarawak Integrated Water Resources – Management Master Plan. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 November 2015. Dicapai pada 23 November 2015.
  159. ^ Jack, Wong (22 July 2014). "Bakun at 50% capacity producing 900MW". The Star (Malaysia). Dicapai pada 23 November 2015.
  160. ^ Christopher, Lindom (11 July 2015). "Making HEPs in Sarawak safe". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 November 2015. Dicapai pada 23 November 2015. ... Murum HEP had officially started commercial operation on 8 June 2015,"... 
  161. ^ CK Tan (12 May 2016). "Malaysia exports electricity to Indonesia". Nihon Keizai Shinbun . Diarkibkan daripada yang asal pada 15 May 2016. Dicapai pada 15 May 2016.
  162. ^ "Development Strategy". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
  163. ^ "What is SCORE?". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
  164. ^ "Sarawak Corridor of Renewable Energy – Register your interest". Sarawak Corridor of Renewable Energy. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2014. Dicapai pada 26 July 2015.
  165. ^ "What is RECODA". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
  166. ^ "SCORE Areas". Sarawak Corridor of Renewable Energy. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2014. Dicapai pada 31 July 2015.
  167. ^ "Samalaju – SCORE". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
  168. ^ "Tanjung Manis – SCORE". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
  169. ^ "Mukah – SCORE". Regional Corridor Development Authority. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 November 2015. Dicapai pada 22 November 2015.
  170. ^ a b "Fewer tourists visited Sarawak last year, DUN told". The Borneo Post. Dicapai pada 16 June 2016.
  171. ^ a b "Pulling more tourists to Sarawak". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 August 2015. Dicapai pada 7 July 2015.
  172. ^ a b "Sarawak's tourism strategy focuses on sustainable development". Oxford Business Group. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 November 2015. Dicapai pada 21 November 2015.
  173. ^ Ava, Lai (29 July 2015). "Valuable prizes await Hornbill winners". The Star (Malaysia). Dicapai pada 20 November 2015.
  174. ^ "Sarawak fest certain to be a rare treat". Bangkok Post. 22 February 2011. Dicapai pada 20 November 2015.
  175. ^ "Shopping Malls in Kuching". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 December 2015. Dicapai pada 28 December 2015.
  176. ^ "Shopping Malls in Miri". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 February 2015. Dicapai pada 28 December 2015.
  177. ^ "Visitor Arrivals into Sarawak 2015" (PDF). Ministry of Tourism, Arts and Culture Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2016-07-01. Dicapai pada 31 May 2016.
  178. ^ OECD Investment Policy Reviews OECD Investment Policy Reviews: Malaysia 2013. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) Publishing. 30 October 2013. m/s. 234. ISBN 978-92-64-19458-8. Dicapai pada 17 December 2015. All the same, there are important variations in the quantity and quality of infrastructure stocks, with infrastructure more developed in peninsular Malaysia than in Sabah and Sarawak.
  179. ^ "Official Website of the Ministry of Utility and Telecommunication". mut.sarawak.gov.my. Dicapai pada 2024-09-11.
  180. ^ a b c "Transport and Infrastructure". Official Website of the Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 17 December 2015.
  181. ^ Harun, Jau (8 August 2015). "New department being set up". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 December 2015. Dicapai pada 17 December 2015.
  182. ^ Alexandra, Lorna; Doreen, Ling (9 October 2015). "Infrastructure crucial to state's goals". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 December 2015. Dicapai pada 16 December 2015. "In 2014, 82% of houses located in Sarawak rural areas have access to water supply in comparison to 59% in 2009." Fadillah also said that the rural electricity coverage had improved over the last few years with 91% of the households in Sarawak having access to electricity in 2014 compared to 67% in 2009.
  183. ^ "New technologies play a major role in Sarawak's development plans". Oxford Business Group. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 December 2015. Dicapai pada 17 December 2015.
  184. ^ Thiessen, Tamara (2012). Borneo:Sabah, Brunei, Sarawak. Bradt Travel Guides. m/s. 98. ISBN 978-1-84162-390-0. Dicapai pada 26 January 2016. All major roads are dual carriageways; there are no multi-lane expressways. In Malaysia, you drive on the left-hand side of the road and cars are right-hand drive.
  185. ^ a b c d "New land, air and sea transport links will help meet higher demand in Sarawak". Oxford Business Group. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 December 2015. Dicapai pada 17 December 2015.
  186. ^ Then, Stephen (13 September 2013). "Repair Pan Borneo Highway now, says Bintulu MP following latest fatal accident". The Star (Malaysia). Dicapai pada 23 June 2014.
  187. ^ Wong, Jack (19 December 2016). "RM16bil Pan Borneo Highway jobs awarded". The Star (Malaysia). Dicapai pada 28 March 2017.
  188. ^ "Sarawak Government Railway". Asian Railways. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 March 2016. Dicapai pada 14 March 2016.
  189. ^ "Sarawak's rapid railway ready by 2015". The Brunei Time. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 March 2016. Dicapai pada 29 March 2017.
  190. ^ "Sarawak's LRT to be ready in three years, says CM". Malaysiakini. 19 April 2017. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 April 2017. Dicapai pada 13 May 2017.
  191. ^ Lim, How Pim (18 August 2014). "Sarawak gets 3 more hospitals". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 August 2014. Dicapai pada 19 December 2015.
  192. ^ "Alternative pathways to overcome the lack of specialists in Sarawak". The Borneo Post. 15 November 2014. Dicapai pada 19 December 2015. Dr Jerip said there were currently 248 specialists distributed among the major hospitals in the state, comprising the Sarawak General Hospital, Sibu Hospital and Miri Hospital, as well as several divisional hospitals.
  193. ^ "Sarawak makes efforts to boost access to health care". Oxford Business Group. Dicapai pada 19 December 2015. Sarawak's 221 public health clinics include only seven rural clinics. Services for the poor are also provided at 1Malaysia clinics, where assistant medical officers provide basic health care, but again, these clinics – of which the state has 18 – have historically been located mainly in urban areas.
  194. ^ Nigel, Edgar (4 December 2013). "Wednesday, 4 December 2013 Sarawak recognises importance of private hospitals such as Borneo Medical Centre". The Star (Malaysia). Dicapai pada 19 December 2015.
  195. ^ "Quality of Life". The Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 September 2015. Dicapai pada 19 December 2015.
  196. ^ "Sarawak Hospice Society". Sarawak Hospice Society. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 January 2015. Dicapai pada 19 December 2015.
  197. ^ Johnson, K Saai (28 October 2010). "'People still dump mental patients at Hospital Sentosa'". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 December 2015. Dicapai pada 19 December 2015.
  198. ^ "'Sarawak wants more participation in private healthcare sector'". The Rakyat Post. 1 August 2015. Dicapai pada 19 December 2015.
  199. ^ Chin, Mui Yoon (27 February 2012). "Access to healthcare a challenge for Sarawak's interior folk". The Star (Malaysia). Dicapai pada 19 December 2015.
  200. ^ Ariff, K.M; Teng, CL (2002). "Rural health care in Malaysia". Australian Journal of Rural Health. 10 (2): 99–103. doi:10.1046/j.1440-1584.2002.00456.x. PMID 12047504. The FDS in Sarawak was launched in 1973 to provide healthcare to communities residing outside the 'extended operational area' limits of the health centre (beyond 12 km).
  201. ^ Koshy, Rachel (1 October 2013). "Flying doctor service in East Malaysia: Rachel Koshy". European Journal of Public Health. 23 (1): 223. doi:10.1093/eurpub/ckt123.184. Dicapai pada 2 April 2017.
  202. ^ Leng Chee, Heng; Barraclough, Simon (6 March 2007). Health Care in Malaysia: The Dynamics of Provision, Financing and Access. Routledge. m/s. 195. ISBN 978-1-134-11295-1. Dicapai pada 30 March 2016.
  203. ^ Leng Chee, Heng; Barraclough, Simon (6 March 2007). Health Care in Malaysia: The Dynamics of Provision, Financing and Access. Routledge. m/s. 196. ISBN 978-1-134-11295-1. Dicapai pada 30 March 2016. While there were systems of tradiional medicine and a traditional pharmacopoenia amongst the indigenous communities in Sarawak, they have largely fallen into disuse ... • Bawin Anggat, Nicholas. "Traditional Medicines of Borneo at Risk" (PDF). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 30 March 2016. Dicapai pada 30 March 2016. • "Chinese traditional medicine". The Borneo Post. 8 November 2012. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 November 2012. Dicapai pada 30 March 2016.
  204. ^ a b "Education". Official Website of the Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 21 December 2015.
  205. ^ "Ministry of Higher Education Malaysia - Institutions". Ministry of Higher Education Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 2017-04-06. Dicapai pada 6 April 2017.
  206. ^ Ooi, May Sim (21 February 2016). "Pre-school education crucial". The Star Online. Star Media Group Berhad. Dicapai pada 3 April 2017.
  207. ^ Silcock, T.H (1963). The Political Economy of Independent Malaya:A case-study in development. University of California Press. m/s. 46. Dicapai pada 21 December 2015.
  208. ^ State Planning Unit, Chief Ministers Department. "Sarawak Facts & Figures 2015". m/s. 40. Dicapai pada 3 April 2017.
  209. ^ Edgar, Ong (10 April 2015). "Can you blame Sarawak and Sabah for feeling left out?". The Ant Daily. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 June 2015. Dicapai pada 21 December 2015. The eight schools missing from the incomplete list are St. Thomas's School Kuching (1848), St Mary's School Kuching (1848), St Joseph's School Kuching (1882), St Teresa's School Kuching (1885), St Michael's School Sandakan (1886), St Michael's School Penampang (1888), All Saints' School, Likas (1903) and St Patrick's School Tawau (1917).
  210. ^ a b "Sarawak's public and private sectors work together to revamp education". Oxford Business Group. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 December 2015. Dicapai pada 21 December 2015.
  211. ^ "砂拉越华文独中通讯录 (Communication directory of Sarawak Chinese independent schools)" (dalam bahasa Chinese). Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2013. Dicapai pada 1 March 2015.CS1 maint: unrecognized language (link)
  212. ^ "Of Chinese schools and their student population". Borneo Post Online. 24 June 2016. Dicapai pada 3 April 2017.
  213. ^ "55,975 bumiputera pupils in Chinese schools". Bernama. The Sun. 17 December 2010. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 June 2016. Dicapai pada 26 June 2016.
  214. ^ Yes, Sarawak (23 May 2015). "The growth of Technical Vocational Education and Training in Sarawak". The Borneo Post online. Dicapai pada 5 April 2017. Under the 11th Malaysia Plan from 2016 to 2020, the government has allocated RM1 billion for a Skills Development Fund to enable more students to receive skills and vocational education.
  215. ^ "150 Petronas scholarships for MRSM students". The Borneo Post online. 8 March 2015. Dicapai pada 5 April 2017.
  216. ^ "Petronas under scholarship fire". The Star Online. 25 June 2015. Dicapai pada 5 April 2017.
  217. ^ Newsdesk (10 March 2016). "Petronas continues to support SCaT fair". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 2017-04-06. Dicapai pada 5 April 2017.
  218. ^ "Facts and Figures". The Sarawak Facts. Dicapai pada 15 April 2020. Check |archiveurl= value (bantuan)
  219. ^ "Sarawak Population by Ethnic Group". State Planning Unit. 2020. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 Ogos 2020. Dicapai pada 13 Ogos 2020.
  220. ^ "Johari: Urban-rural ratio to hit 65:35 within 10 years". The Star (Malaysia). 17 January 2014. Dicapai pada 24 November 2015.
  221. ^ "Vital Statistics Summary for Births and Deaths". Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 12 January 2016.
  222. ^ a b "The Sarawak People". Sarawak Tourism Federation. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 January 2015. Dicapai pada 24 November 2015.
  223. ^ "Indigenous peoples – (a) Land rights of Indigenous Peoples". Suruhanjaya Hak Asasi Manusia Malaysia (SUHAKAM). Diarkibkan daripada yang asal pada 2 October 2015. Dicapai pada 30 November 2015.
  224. ^ Ting, Su Hie; Rose, Louis (June 2014). "Ethnic Language Use and Ethnic Identity for Sarawak Indigenous Groups in Malaysia". Oceanic Linguistics. 53 (1): 92–109. doi:10.1353/ol.2014.0002. Dicapai pada 30 November 2015. In Malaysia, Bumiputera (literally translated as 'prince of the earth' or 'son of the land') refers to the Malay and other indigenous people. ... The Bumiputera in general enjoy special privileges as part of the affirmative action for advancement of the community, and these include priority in university entry, scholarships, and government jobs, special finance schemes, and political positions.
  225. ^ Sheith Khidir, Abu Bakar (29 March 2016). "Stateless Penans demand citizenship papers". Free Malaysia Today. Diarkibkan daripada yang asal pada 2017-08-21. Dicapai pada 30 October 2016.
  226. ^ "Penans 'stateless' because of fines". The Star (Malaysia). 26 September 2005. Dicapai pada 30 October 2016.
  227. ^ "Mobile unit makes NRD applications easy for Penan community". The Borneo Post. 7 April 2016. Dicapai pada 30 October 2016.
  228. ^ "Over 95,000 foreign workers in Sarawak hold temporary employment passes". The Sun Daily. 26 October 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 October 2015. Dicapai pada 18 December 2015.
  229. ^ Sulok, Tawie (11 April 2015). "Illegal immigrants in Sarawak a 'huge problem', deputy home minister admits". Malay Mail Online. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 October 2015. Dicapai pada 18 December 2015.
  230. ^ Leong, Joe (4 August 2014). "Bizarre names like Tigabelas, Helicopter, Kissing in Borneo are real". The Ant Daily. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 November 2015. Dicapai pada 24 November 2015. There are several other minor ethnic groups placed under the 'others', such as Indian, Eurasian, Kedayan, Javanese, Bugis and Murut.
  231. ^ "Putrajaya approves 'Dayak' for 'Race' category in all official forms". The Malaysian Insider. 31 October 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 November 2015. Dicapai pada 24 November 2015.
  232. ^ "Sarawak Population by Ethnic Group". State Planning Unit. 2021. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 Ogos 2021. Dicapai pada 20 Jun 2022.
  233. ^ Keat, Gin Ooi (2004). Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor, Volume 1. ABC-CLIO. m/s. 623–625. ISBN 978-1-57607-770-2. Dicapai pada 25 November 2015. Ibans are found in all political divisions of Borneo but in largest numbers in Sarawak. ... Christian missionaries have been active among the Ibans for more than a century, and today many Ibans are Christians.
  234. ^ "Our People – Iban – The official travel website for Sarawak, Malaysian Borneo". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 November 2015. Dicapai pada 25 November 2015.
  235. ^ Frans, Welman (2011). Borneo Trilogy Sarawak: Volume 1. Bangkok, Thailand: Booksmango. m/s. 177. ISBN 978-616-245-082-2. Dicapai pada 2 November 2015.
  236. ^ a b "Ethnic groups". Sarawak Tourism Federation. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 October 2015. Dicapai pada 23 March 2017.
  237. ^ "Our people – Chinese". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 January 2016. Dicapai pada 28 November 2015.
  238. ^ John, Barwick. "Huang Naishang (1844–1924)". Biographical Dictionary of Chinese Christianity. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 May 2013. Dicapai pada 21 July 2015. Shortly thereafter, Huang decided to start a new settlement of Chinese in Malaysia in order to escape China's despotism and Fujian's poverty. ... In 1901, Huang traveled with settlers from Fujian to Sibu, where he founded New Fuzhou.
  239. ^ "Our people – Malay – The official website for Sarawak Malaysian Borneo". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 November 2015. Dicapai pada 30 November 2015.
  240. ^ "Miri Visitors' Guide – Miri's inhabitants". gomiri.com. Diarkibkan daripada yang asal pada 20 May 2015. Dicapai pada 8 August 2015.
  241. ^ "Our people – Bidayuh". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 December 2015. Dicapai pada 7 December 2015.
  242. ^ "Bidayuh longhouse". Sarawak Cultural Village. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 July 2012. Dicapai pada 7 December 2015.
  243. ^ a b Erivina. "Our people – Orang Ulu". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 February 2015. Dicapai pada 10 December 2015.
  244. ^ "Taburan Penduduk dan Ciri-ciri asas demografi (Population Distribution and Basic demographic characteristics 2020)" (PDF). Department of Statistics, Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 29 May 2022. Dicapai pada 30 December 2021. p. 13
  245. ^ "Explanation sought on real status of S'wak's official religion". The Borneo Post. 12 December 2015. Dicapai pada 11 December 2015. The Sarawak State Constitution is clear—Sarawak has no official religion, but the official website stated otherwise. This matter was pointed out by YB Baru Bian (Ba Kelalan assemblyman and state PKR chairman) in his letter to the state secretary in July this year, and no action was taken.
  246. ^ Carlo, Caldarola (1982). Religions and Societies, Asia and the Middle East. Walter de Gruyter. m/s. 481. ISBN 978-90-279-3259-4. Dicapai pada 15 December 2015.
  247. ^ "SIB & BEM – A Brief Introduction to Origin of SIB". SIB Grace. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 November 2013. Dicapai pada 15 December 2015.
  248. ^ "List of Baptist churches in Sarawak". Malaysia Baptist Convention. Diarkibkan daripada yang asal pada 20 October 2014. Dicapai pada 15 December 2015.
  249. ^ Carl, Skutsch (7 November 2013). Encyclopedia of the World's Minorities. Routledge. m/s. 781. ISBN 978-1-135-19388-1. Dicapai pada 15 December 2015.
  250. ^ "Malaysia Bahai's – Sarawak". bahai.org.my. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 March 2016. Dicapai pada 1 April 2016.
  251. ^ Chieng, Connie (17 August 2015). "Sarawak is a blessed land of harmony". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 April 2016. Dicapai pada 1 April 2016.
  252. ^ "Sikh Temple". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 10 March 2016. Dicapai pada 1 April 2016.
  253. ^ "Animism is alive and well in South-East Asia: What can we learn?". Pravda.ru. 24 March 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 April 2016. Dicapai pada 1 April 2016.
  254. ^ a b c d e John, Postill (15 May 2006). Media and Nation Building: How the Iban became Malaysian. Berghahn Books. m/s. 58. ISBN 978-0-85745-687-8. Dicapai pada 13 November 2015. because of his strong defence of English as the language of instruction in Sarawak ... (page 58)
  255. ^ "Former Education Minister Calls For Return To Teaching Maths, Science In BM". Bernama. 12 November 2011. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 July 2011. Dicapai pada 13 November 2015.
  256. ^ Fernandez, Joe (26 November 2015). "DAP: English remains Sarawak's official language". Free Malaysia Today. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 January 2016. Dicapai pada 20 December 2016.
  257. ^ Sulok, Tawie (20 February 2012). "Usage of English, native languages officially still legal in Sarawak". The Sun Daily. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 November 2015. Dicapai pada 13 November 2015.
  258. ^ "My Constitution – Sabah and Sarawak". Malaysian Bar. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 February 2012. Dicapai pada 13 November 2015. English was the official language of the State Legislative Assemblies and Courts in Sabah and Sarawak on Malaysia Day, 16 September 1963. Any change of the official language to Bahasa Melayu can only become effective when the State Legislative Assembly of Sabah or Sarawak agrees to adopt federal laws that make Bahasa Melayu the official language.
  259. ^ Ogilvy, Geryl (18 November 2015). "Sarawak to recognise English as official language besides Bahasa Malaysia". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 March 2016. Dicapai pada 2 April 2016.
  260. ^ "Sarawak, a land of many tongues". The Borneo Post. 23 December 2010. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 November 2015. Dicapai pada 7 January 2016.
  261. ^ Metom, Lily (31 January 2013). Emotion Concepts of the Ibans in Sarawak. Patridge Singapore. m/s. 22. ISBN 978-1-4828-9731-9. Dicapai pada 12 January 2016. Nevertheless, all these ancient customs pertaining to headhunting are no longer observed in these modern days.
  262. ^ Platzdasch, Bernhard; Saravanamuttu, Johan (6 August 2014). Religious Diversity in Muslim-majority States in Southeast Asia: Areas of Toleration and Conflict. Institute of Southeast Asian Studies (ISEAS). m/s. 383. ISBN 978-981-4519-64-9. Dicapai pada 26 December 2015.
  263. ^ Kaur, Jeswan (16 December 2007). "Penan slowly abandoning their nomadic way of life". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  264. ^ "'Equal treatment for Penan community'". The Borneo Post. 1 March 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  265. ^ Switow, Michael (9 February 2005). "Interracial marriage blossoms in Malaysia". The Christian Science Monitor. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 September 2015. Dicapai pada 12 January 2016.
  266. ^ Pandian, A; Ching Ling, L; Ai Lin, T (16 October 2014). "Chapter VII – Developing Literacy and Knowledge, Preservation skills among Remote Rural Children". New Literacies: Reconstructing Language and Education. Cambridge Scholars Publishing. m/s. 95–97. ISBN 978-1-4438-6956-0. Dicapai pada 1 January 2016.
  267. ^ "Tarian Ngajat Identiti Istimewa Masyarakat Iban (Ngajat dances a special identity for the Ibans)". Jabatan Penerangan Malaysia (Malaysian Ministry of Information). Diarkibkan daripada yang asal pada 25 April 2015. Dicapai pada 31 December 2015.
  268. ^ Nie, C.L.K; Durin, A. "Renong, An Iban Vocal Repertory (Conference paper)". Universiti Malaysia Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2015. Dicapai pada 31 December 2015.
  269. ^ MacDonald, M.R. (16 December 2013). "The tradition of storytelling in Malaysia". Traditional Storytelling Today: An International Sourcebook. Routledge. m/s. 208. ISBN 978-1-135-91721-0. Dicapai pada 1 January 2016. The Kayan and the Kenyah, who dwell in the upper region of Sarawak, have a vibrant epic-telling tradition that is elaborate and specialised.
  270. ^ Law, Daryll (14 October 2013). "Preserve traditional culture for prosperity, Iban's urged". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2015. Dicapai pada 31 December 2015.
  271. ^ "Sarawak Gazette now available online". The Borneo Post. 31 July 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 May 2015. Dicapai pada 5 January 2016.
  272. ^ Walker, J.H (13 April 2005). "Hikayat Panglima Nikosa and the Sarawak Gazette: Transforming Texts in Nineteenth Century Sarawak". Modern Asian Studies. 39 (2): 427. doi:10.1017/S0026749X04001507. Dicapai pada 13 January 2016.
  273. ^ "Explore Sarawak in Half a Day". Sarawak Cultural Village. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  274. ^ "Sarawak Cultural Village". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  275. ^ "Malaysian Borneo's Muzium Sarawak: A Colonial Legacy in Postcolonial Context". Cultural Survival. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 October 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  276. ^ Ringgit, Danielle Sendou (26 August 2015). "From dreams into the mainstream". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2015. Dicapai pada 31 December 2015. Aside from that, the late Tusau Padan performed for Queen Elizabeth during her official visit to Sarawak in 1972, ...
  277. ^ "Public Holidays 2015". The Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 7 January 2016.
  278. ^ "TYT, CM attend state's 52nd anniversary of independence". The Borneo Post. 23 July 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 August 2015. Dicapai pada 7 January 2016.
  279. ^ Hunter, M. "Sarawak's "Independence Day"". New Mandala (Australian National University). Diarkibkan daripada yang asal pada 25 July 2015. Dicapai pada 7 January 2016.
  280. ^ "Pomp celebrations for Sarawak Governor's birthday". The Star (Malaysia). 12 September 2015. Dicapai pada 8 January 2016. Check |archiveurl= value (bantuan)
  281. ^ "CM and wife to have Hari Raya open house at BCCK". 15 July 2015. 15 July 2015. Dicapai pada 7 January 2016. Check |archiveurl= value (bantuan) • Aubrey, S (9 June 2015). "1,000 throng Manyin's Gawai Dayak open house". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 January 2016. Dicapai pada 8 January 2016. • "KTS holds Chinese New Year Open House in Bintulu". The Borneo Post. 9 March 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 December 2015. Dicapai pada 8 January 2016.
  282. ^ "Public Holiday in Sarawak in conjunctions with the Gawai Dayak Celebration". Co-operative College in Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 January 2016. Dicapai pada 8 January 2016.
  283. ^ "Best Sarawak Laksa in Kuching". The Malaysian Insider. 29 April 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 August 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
  284. ^ "Kolo mee, a Sarawak favourite, any time of day". The Malaysian Insider. 14 September 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 March 2014. Dicapai pada 3 January 2016.
  285. ^ "'Ayam pansuh' — A Sarawak exotic delicacy loved by many (VIDEO)". The Malay Mail. 28 June 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 July 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
  286. ^ "Sarawak Top 10 Iconic Food". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 July 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
  287. ^ "Singer Deja Moss' real passion is Sarawak layered cakes". The Star (Malaysia). 24 March 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
  288. ^ "Commonwealth Games Federation – Countries – Sarawak". Commonwealth Games Federation. Dicapai pada 11 January 2016.
  289. ^ "Japan top the list with 73 'golds'". The Straits Times. 5 September 1962. Dicapai pada 11 January 2016.
  290. ^ "Jakarta 1962". Olympic Council of Asia. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 January 2016. Dicapai pada 11 January 2016.
  291. ^ "S'wak to host Sukma in 2016 — Khairy". The Borneo Post. 4 September 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 January 2016. Dicapai pada 11 January 2016.
  292. ^ Pail, Salena (22 October 2015). "CM revs up momentum for 2016 S'wak Sukma". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 January 2016. Dicapai pada 11 January 2016.
  293. ^ Bong, Karen (14 December 2014). "Major boost for paralympic athletes". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 July 2015. Dicapai pada 11 January 2016.

Pautan luar

Pusat Layanan

UNIVERSITAS TEKNOKRAT INDONESIA | ASEAN's Best Private University
Jl. ZA. Pagar Alam No.9 -11, Labuhan Ratu, Kec. Kedaton, Kota Bandar Lampung, Lampung 35132
Phone: (0721) 702022
Email: pmb@teknokrat.ac.id