 Baju Pengantin Tradisional Riau | |
| Kawasan ramai penduduk | |
|---|---|
 Riau •  Kepulauan Riau •  Sumatra Utara •  Jambi •  Sumatra Selatan •  Kepulauan Bangka Belitung •  Bengkulu (Indonesia) Johor •  Melaka (Malaysia) | |
 Indonesia | 2,610,890 |
 Malaysia | 116,000 |
| Bahasa | |
| Melayu Riau, Indonesia | |
| Agama | |
| Sunni Islam | |
| Kumpulan etnik berkaitan | |
| Orang Melayu | |
Orang Melayu Riau (Jawi: ملايو رياو, Melayu Riau) ialah sebuah sub-etnik atau suku Melayu yang berasal dari provinsi Riau dan Kepulauan Riau. Kawasan utama orang Melayu Riau adalah di pantai timur Riau yang kebanyakannya di Rokan Hilir, Bengkalis, Dumai, Siak, Pelalawan, Indragiri Hulu, Indragiri Hilir, dan kawasan Kota Pekanbaru yang merupakan pangkalan Kerajaan Melayu dahulu. Orang Melayu Riau terkenal dengan Kesusasteraan Melayu Riau yang diaplikasikan dengan baik dalam pantun, syair, gurindam, hikayat, karmina, seloka, pantun tradisional, peribahasa tempatan, mantera, dan cerita percintaan, serta bentuk ungkapan lain yang mereka gunakan untuk meluahkan perasaan mereka.
Etimologi
Menurut karya Sejarah Melayu, istilah Melayu diperolehi daripada nama Sungai Melayu di Sumatra, Indonesia. Ia pula diteorikan mendatang dari perkataan melaju, merujuk kepada aliran sungai itu yang deras.[1] Namanya juga diberi kepada kerajaan yang dikenali sebagai Kerajaan Melayu. Ia juga sering digunakan secara am sebagai toponim bagi Selat Melaka. Sebagai contoh, karya Vayu Purana menggunakan istilah Malaya Dvipa untuk merujuk kepada sebuah wilayah yang penuh dengan emas dan perak.[2] Beberapa ahli sejarah mengata ia sama ada merujuk kepada pulau Sumatra ataupun Semenanjung Melayu.
Nama riau sendiri ada tiga pendapat. Pertama, daripada perkataan Portugis, rio yang bermaksud sungai.[3][4] Pada tahun 1514, terdapat ekspedisi tentera Portugis menjelajah Sungai Siak, dengan tujuan mencari lokasi kerajaan yang mereka percaya wujud di kawasan itu, sekaligus mengejar pengikut Sultan Mahmud Shah yang berundur ke Kampar selepas kejatuhan Kesultanan Melaka.[5][6] Pendapat kedua "riau" berasal daripada perkataan "riahi" yang bermaksud air laut, yang dianggap berasal dari Hikayat Seribu Satu Malam.[4]
Pendapat ketiga pula diambil dari kata rioh atau riuh yang berasal dari penamaan orang-orang tempatan yang bermaksud ramai, hiruk-pikuk orang bekerja, yang mula dikenali sejak Raja Kecik memindahkan pusat kerajaan Melayu dari Johor ke ulu Riau pada tahun 1719.[4] Nama ini digunakan sebagai salah satu daripada empat negara utama yang membentuk kerajaan Riau, Lingga, Johor, dan Pahang. Namun, hasil Perjanjian Inggeris-Belanda 1824 antara Belanda dan England mengakibatkan kerajaan ini terpecah menjadi dua. Hemisfera Johor-Pahang berada di bawah pengaruh British, Manakala hemisfera Riau-Lingga pula berada di bawah pengaruh Belanda.[7][8]
Asal-usul
Riau dianggap telah didiami sejak 10,000–14,000 SM. Kesimpulan ini diambil setelah ditemukannya alat-alat era Pleistosen di Sungai Sengingi Kabupaten Kuantan Singingi pada bulan Ogos 2009. Alat-alat batu yang ditemui antara lain kapak penetak, perimbas, pencukur, serpihan, dan batu teras yang merupakan bahan dasar untuk membuat pencukur, dan kepingan. Pasukan penyelidik juga menemui beberapa fosil kayu yang dianggap lebih tua daripada alat batu. Adalah disyaki bahawa manusia pengguna alat yang terdapat di Riau ialah Pithecanthropus erectus, seperti yang telah ditemui di Jawa Tengah.[9][10]
Kerajaan Melayu di Riau juga merupakan kesinambungan warisan Empayar Sriwijaya berdasarkan agama Buddha. Ini adalah bukti penemuan Kuil Muara Takus yang dianggap sebagai pusat pemerintahan Srivijaya yang mempunyai seni bina menyerupai kuil di India. Selain itu, George Cœdès juga mendapati persamaan struktur kerajaan Srivijaya dengan kesultanan Melayu abad ke-15.[11] Kerajaan Melayu bermula dari zaman Kerajaan Bintan-Tumasik abad ke-12, diikuti dengan zaman Kesultanan Melayu Islam.
Teks terawal yang membincangkan tentang Alam Melayu ialah Sulalatus Salatin atau yang dikenali sebagai Sejarah Melayu oleh Tun Sri Lanang, pada tahun 1612.[12] Menurut buku itu, Bukit Seguntang adalah tempat datangnya Sang Sapurba yang keturunannya tersebar di seluruh Alam Melayu. Sang Mutiara menjadi raja di Tanjungpura dan Sang Nila Utama menjadi raja Bintan sebelum akhirnya berpindah ke Singapura.[13]
Agama
“Maka semua adat Melayu itu pun sah menurut Syarak dan Syariat. Adat istiadat inilah yang diturunkan turun-temurun kepada tanah Johor, tanah Riau, tanah Indragiri, tanah Siak, tanah air. tanah Pelalawan, dan semua tanah orang Melayu.Semua adat yang tidak berlandaskan syariat Islam adalah salah dan tidak boleh digunakan lagi.Sejak itu adat Melayu dipanggil adat berteraskan syarak yang berpegang kepada kitab Allah dan sunnah Nabi".[14]
— Tonel, 1920.
Masyarakat Melayu secara umumnya berpengahuran banyak oleh Islam yang menjadi asas kepada sumber adat resam mereka. Oleh itu, adat istiadat orang Melayu Riau berpusat pada bersendikan syarak dan syarak bersendikan Kitabullah.[15][16]
Sebelum kedatangan Islam ke Nusantara, banyak bahagian di rantau ini berada di bawah Kerajaan Srivijaya antara abad ke-7 dan ke-14 yang banyak dipengaruhi oleh tradisi Hindu-Buddha.[17] Pada masa itu Islam telah diperkenalkan apabila Maharaja Srivijaya menghantar surat kepada Khalifah Umar bin Abdul Aziz, yang mengandungi permintaan untuk menghantar utusan untuk menerangkan hukum Islam kepadanya.[18]
Pada abad ke-12, kemasukan Islam ke Nusantara telah dibawa melalui Samudera Pasai yang telah diiktiraf sebagai pelopor empayar Islam di Nusantara pada zamannya.[19]
Proses pengembangan Islam berlaku melalui perdagangan, perkahwinan dan aktiviti dakwah ulama Islam. Faktor-faktor ini membawa kepada penyebaran secara aman dan pengaruh Islam yang semakin berkembang di seluruh Alam Melayu. Faktor kuat penerimaan agama Islam oleh masyarakat Melayu ialah aspek kesaksamaan manusia, yang mengikut ideologi masyarakat ketika itu berpegang kepada sistem kasta dalam agama Hindu, di mana masyarakat kasta rendah lebih rendah daripada kasta tinggi.[20]
Zaman keemasan apabila Melaka menjadi kesultanan Islam. Banyak elemen undang-undang Islam, termasuk sains politik dan pentadbiran, dimasukkan ke dalam undang-undang Melaka, khususnya Undang-undang Qanun Melaka. Pemerintah Melaka diberi gelaran 'Sultan' dan bertanggungjawab terhadap agama Islam. Pada abad ke-15 Islam tersebar dan berkembang di seluruh wilayah Melaka termasuk seluruh Semenanjung Tanah Melayu, Kepulauan Riau, Bintan, Lingga, dan beberapa kawasan di pantai timur Sumatera iaitu Jambi, Bengkalis, Siak, Rokan, Indragiri, Kampar, dan Kuantan. . Melaka dianggap sebagai pemangkin dalam pengembangan Islam ke kawasan lain seperti Palembang, Sumatera, Patani di Selatan Thailand, Borneo Utara, Brunei, Kepulauan Sulu, dan Mindanao.[21]
Sebaliknya, orang Sakai dan Talang Mamak masih berpegang kepada Animisme. Seiring dengan perkembangan zaman, ramai penduduk Sakai dan Talang Mamak telah memeluk agama Islam. Walaupun begitu, pergeseran kepercayaan itu tidak menghilangkan tabiat mereka mengamalkan ajaran nenek moyang mereka.
Bahasa
Bahasa Melayu Riau mempunyai sejarah yang cukup panjang, kerana sejarahnya bermula pada zaman Empayar Srivijaya, Pada masa itu bahasa Melayu telah menjadi bahasa perdagangan di Nusantara. Pada mulanya pusat kerajaan berada di Melaka kemudian berpindah ke Johor, dan akhirnya berpindah ke Riau. Sejak itu, Riau telah diberi gelaran sebagai pusat kerajaan Melayu. Oleh itu, bahasa Melayu zaman Melaka dikenali sebagai Melayu Melaka, Melayu Johor dikenali sebagai Melayu Johor dan Melayu Riau dikenali sebagai Melayu Riau.
Bahasa Melayu Riau telah dipupuk sedemikian rupa oleh Raja Ali Haji, sehingga bahasa ini sudah mempunyai standard pada zamannya dan juga telah diterbitkan secara meluas, dalam bentuk; buku sastera, sejarah dan buku agama pada era kesusasteraan Melayu klasik pada abad ke-19.
Dialek
Orang Melayu Riau berbahasa Melayu yang boleh dibahagikan kepada dua iaitu dialek Riau daratan dan dialek Kepulauan Riau. Dialek Tanah Besar Riau mempunyai ciri-ciri fonologi yang hampir dengan bahasa Minangkabau, manakala dialek Kepulauan Riau mempunyai ciri-ciri fonologi yang hampir dengan bahasa Melayu Malaysia di wilayah Selangor, Johor dan Melaka.
Selain pelbagai ciri lain, kedua-dua dialek ini dicirikan oleh kata-kata yang dalam bahasa Indonesia adalah kata-kata yang berakhir dengan vokal /a/; dalam dialek Tanah Besar Riau disebut dengan vokal /o/, manakala dalam dialek Kepulauan Riau disebut /e/ lemah. Beberapa contoh termasuk: Sebutan perkataan /bila/, /tiga/, /kata/ dalam bahasa Indonesia akan begitu dalam dialek Tanah Besar Riau: /bilo/, /tigo/, /kato/. Manakala dalam dialek Kepulauan Riau menjadi: /bile/, /tige/, /kate/.
Menulis
Tulisan Jawi (جاوي), juga dikenali sebagai abjad Arab-Melayu, ialah abjad Arab yang ditukar kepada menulis Melayu dalam erti kata lain, tulisan Jawi ialah tulisan Arab yang layu. Abjad ini digunakan sebagai salah satu tulisan rasmi di Brunei, dan juga di Malaysia, Indonesia, Wilayah Pattani di Thailand, dan Singapura untuk tujuan keagamaan dan pendidikan.
Budaya
Sistem persaudaraan
Setiap keluarga nuklear tinggal di rumah masing-masing, kecuali pasangan baru yang biasanya lebih suka tinggal di rumah isteri sehingga mendapat anak pertama. Oleh itu, corak menetap mereka boleh dikatakan neolokal. Sebuah keluarga biasanya membina rumah di kawasan kejiranan tempat tinggal isteri. Prinsip keturunan atau persaudaraan lebih cenderung kepada ibu bapa atau dua hala.
Hubungan persaudaraan dilakukan dengan kata-kata sapaan yang istimewa. Anak pertama dipanggil panjang atau sulung, anak kedua ngah/ongah, di bawah dipanggil cik, yang bongsu dipanggil cu/ucu. Biasanya panggilan itu ditambah dengan menyebut ciri-ciri fizikal orang berkenaan, contohnya cik itam kalau cik yang berkulit hitam, ngah utih kalau ngah putih, cu andak kalau ucu itu orang pendek, cik unggal kalau buyung anak tunggal dan seterusnya. Tapi kadang-kadang bila bersalam dengan orang yang tidak dikenali atau yang baru dikenali, mereka hanya memanggil dengan salam abang, akak, dek, atau nak.
Dahulu orang Melayu juga hidup berkelompok mengikut asal usul mereka yang digelar suku. Keturunan keturunan ini menggunakan garis persaudaraan patrilineal. Walau bagaimanapun, orang Melayu Riau yang tinggal di tanah besar Sumatera sebahagiannya berpegang kepada fahaman etnik matrilineal. Ada juga yang memanggil orang hinduk atau pendahulu. Setiap rakyat diketuai oleh seorang penghulu. Sekiranya suku itu tinggal di sebuah kampung, maka penghulu itu segera menjadi Datuk Penghulu Kampung atau Ketua Kampung. Setiap penghulu turut dibantu oleh beberapa tokoh seperti batin, jenang, tua-tua, dan monti. Dalam bidang agama dikenali pemimpin seperti imam dan khatib.
Rumah tradisional
Dalam masyarakat Melayu tradisional, rumah merupakan sebuah bangunan lengkap yang boleh dijadikan tempat tinggal keluarga, tempat musyawarah, tempat keturunan, tempat berlindung bagi sesiapa yang memerlukan. Oleh itu, rumah tradisional Melayu umumnya besar. Selain besar, rumah Melayu juga sentiasa berbentuk pentas atau rumah berlubang, menghadap matahari terbit.
Jenis-jenis rumah Melayu termasuklah rumah kediaman, rumah dewan, rumah ibadat dan rumah simpanan. Penamaan disesuaikan dengan fungsi setiap bangunan. Secara umumnya terdapat lima jenis rumah tradisional Melayu Riau iaitu:
- Rumah Melayu Bumbung Lontik.
- Rumah Melayu Bumbung Lipat Kajang.
- Rumah Melayu Bumbung Lipat Pandan.
Pakaian tradisional
Pakaian Melayu merupakan pakaian biasa bagi lelaki yang digunakan secara umum oleh orang Melayu dan keluarga mereka di Nusantara khususnya Riau. Terdapat dua jenis yang pertama ialah baju lengan panjang yang mempunyai kolar kaku terangkat yang dikenali sebagai kolar Cekak Musang. Sepasang baju dan seluar biasanya diperbuat daripada jenis fabrik yang sama, iaitu sutera, kapas, atau campuran poliester dan kapas. Kain samping merupakan kain pelengkap yang sering digunakan untuk mengadun dan memadankan pakaian Melayu sama ada daripada kain songket atau sarung. Tudung kepala hitam yang biasa dikenali sebagai songkok atau peci dipakai untuk melengkapkan pakaian.
Bagi wanita pula, ia adalah kurung berupa gaun longgar labuh, terdiri daripada skirt dan blaus. Biasanya skirt diperbuat daripada kain panjang yang diperbuat daripada songket, sarung atau batik dengan lipatan di sebelahnya.
Masakan tradisional
Masakan tradisional Melayu Riau mempunyai banyak persamaan dengan masakan suku-suku Nusantara dan Sumatra lain seamnya yang banyak menggunakan rempah ratus dan santan untuk menghasilkan makanan gulai yang berperisa, berperisa, berlemak, dan pekat hingga kemerahan dan berwarna kuning tua. Kebanyakan menu menggunakan ikan sebagai bahan asas, daripada patin, lomek, baung, ikan bilis, tenggiri, pari, dan krustasea, dan selalunya menggunakan daging kerbau atau daging lembu. Perasa tambahan yang biasa digunakan ialah belacan. Hampir setiap hidangan Melayu dihidangkan bersama nasi putih atau nasi lemak dan biasanya dimakan dengan tangan.
Rujukan
- ^ Melebek & Moain 2006, m/s. 9–10.
- ^ Munoz, Paul Michel(2007). Early Kingdoms of Indonesian Archipelago and the Malay Peninsula. Singapore: Editions Didier Millet, Csi. ISBN 978-981-4155-67-0
- ^ Suwardi MS (1991). Budaya Melayu dalam perjalanannya menuju masa depan. Pekanbaru: Yayasan Penerbit MSI-Riau.
- ^ a b c "Kondisi Sosial Budaya Provinsi Riau". Sekretariat Negara, diakses 17 Oktober 2013.
- ^ Schnitger, F. M., Fürer-Haimendorf, C. ., & Tichelman, G. L. (1939). Forgotten kingdoms in Sumatra. Leiden: E. J. Brill.
- ^ Abdul Samad Ahmad (1979), Sulalatus Salatin, Dewan Bahasa dan Pustaka, ISBN 983-62-5601-6.
- ^ Mills, L. A. (2003). British Malaya 1824–67 (p. 86– 87). Selangor, Malaysia: Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society. Call no.: RSEA 959.5 MIL.
- ^ Brown, I. (2009). The territories of Indonesia. London: Routledge. ISBN 978-1-85743-215-2
- ^ Date unknown. "Artefak Masa Prasejarah Ditemukan di Riau". ANTARA, accessed 17 October 2013.
- ^ 13 August 2009. "Fosil Dari Zaman Prasejarah Ditemukan di Riau". TvOne, accessed 17 October 2013.
- ^ Cœdès, G., Damais, L., Kulke, H., & Manguin, P. (2014). Kedatuan Sriwijaya: Kajian sumber prasasti dan arkeologi (Second edition. ed.). Jakarta: École française d'Extrême-Orient. ISBN 978-602-9402-52-0
- ^ Mutalib, Hussin, (1977). Islamic Malay Polity in Southeast Asia,” Islamic Civilisation in the Malay World, (ed.) Mohd. Taib Osman, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, pp: 1-48.
- ^ Leyden, John (1821), Malay Annals (translated from the Malay language), Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown.
- ^ Tonel, T. (1920). Adat-istiadat Melayu. Naskah tulisan tangan huruf Melayu Arab, Pelalawan.
- ^ Prins, J. (1954). Adat en Islamietische Plichtenleer In Indonesia. Bandung: W. Van Hoeve s‘Gravenhage.
- ^ Wan Ghalib, (1994). Serbaneka hukum adat daerah Riau. Riau: Lembaga adat Riau.
- ^ Cœdès George and Damais Louis Charles, (1992). Sriwijaya: History, Religion and Language of an Early Malay Polity, Kuala Lumpur: The Malaysian Branch Royal Asiatic Society, pp: viii.
- ^ Azra, Azyumardi (2004). Jaringan Ulama Timur Tengah dan Kepulauan Nusantara Abad XVII dan XVIII (dalam bahasa Indonesia). Prenada Media. hlm. 27–28. ISBN 979-3465-46-8
- ^ Hamka, (1954). Sejarah Umat Islam, Singapore: Pustaka.
- ^ Wertheim, W.F, (1964). Indonesian Society in Transition: A Study of Social Change, Haque: W. Van Hoeve, pp: 170.
- ^ Mutalib, Hussin, (1977). Islamic Malay Polity in Southeast Asia, Islamic Civilisation in the Malay World, (ed.) Mohd. Taib Osman, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, pp: 1-48.