Zhuge Liang

Zhuge Liang
Zhuge Liang
Tulisan Cina Tradisional	諸葛亮
Tulisan Cina Ringkas	诸葛亮
Hanyu Pinyin
Transkripsi
Bahasa Mandarin Baku
Hanyu Pinyin	Zhūgě Liàng
Nama ihsan
Bahasa Cina	孔明
Hanyu Pinyin
Transkripsi
Bahasa Mandarin Baku
Hanyu Pinyin	Kǒngmíng

Zhuge Liang
Zhuge Liang
諸葛亮
	Ilustrasi Zhuge Liang
Canselor Imperial daripada Shu Han
	Dalam jawatan; 229 – September atau Oktober 234
	Dalam jawatan; Mei 221 – 228
Raja	Liu Bei / Liu Shan
Pembesar Kanan
	Dalam jawatan; 228–229
Raja	Liu Shan
Gabenor Wilayah Yi
	Dalam jawatan; 223 – September atau Oktober 234
Raja	Liu Shan
Digantikan oleh	Jiang Wan (sebagai Inspektor)
Kolonel-Pengarah Pengiring
	Dalam jawatan; 221 – September atau Oktober 234
Raja	Liu Bei / Liu Shan
Didahului oleh	Zhang Fei
Timbalan Ketua Sekretariat
	Dalam jawatan; 221 – September atau Oktober 234
Raja	Liu Bei / Liu Shan
Digantikan oleh	Jiang Wan
Maklumat peribadi
Lahir	181; Daerah Yinan, Shandong
Meninggal dunia	September atau Oktober 234 (umur 53); Dataran Wuzhang, Shaanxi
Tempat semadi	Gunung Dingjun, Shaanxi
Pasangan	Lady Huang
Pertalian	Zhuge Jin (abang); Zhuge Dan (sepupu); Zhuge Xuan (sepupu);
Anak	Zhuge Qiao (diterima pakai); Zhuge Zhan; Zhuge Huai; Zhuge Guo;
Ibu bapa	Zhuge Gui (bapa);
Pekerjaan	Negarawan, ketua tentera, ulama, pencipta
Nama ihsan	Kongming (孔明)
Nama anumerta	Markis Zhongwu (忠武侯)
Peerage	Markis Daerah Wu; (武鄉侯)
Nicknames	"Naga Tidur"; (臥龍 / 伏龍)

Zhuge Liang (sebutan^ⓘ) (181 – September atau Oktober 234),^[a] juga dikenali dengan nama ihsan Kongming, merupakan seorang negarawan, ahli strategi, dan pencipta China yang hidup melalui akhir dinasti Han Timur (s. 184–220) dan zaman Tiga Kerajaan pada awal (220–280) China. Semasa tempoh Tiga Kerajaan, beliau berkhidmat sebagai Canselor Imperial (atau Perdana Menteri) di negeri Shu Han (221–263) dari penubuhannya pada 221 dan kemudian sebagai bupati dari 223 hingga kematiannya pada September atau Oktober 234.^[1]

Beliau diiktiraf sebagai ahli strategi paling berjaya di zamannya. Reputasinya sebagai seorang ulama yang bijak dan berbudaya berkembang walaupun ketika beliau hidup dalam pengasingan relatif, sehingga dia mendapat gelaran "Wolong" atau "Fulong" (kedua-duanya bermaksud "Naga Tidur").

Kaedah pentadbiran Zhuge Liang menarik kedua-duanya daripada Legalisme^[2] dan juga Konfusianisme.^[3] Beliau mengkritik pemikiran Legalist Shang Yang,^[4] dan menganjurkan kebajikan dan pendidikan sebagai pegangan menjadi seorang pemerintah.^[5] Beliau membandingkan dirinya dengan Guan Zhong,^[2] membangunkan pertanian dan industri Shu untuk menjadi kuasa serantau.^[6] Beliau sangat mementingkan karya Shen Buhai dan Han Fei,^[3] enggan memanjakan elit tempatan dan menerima pakai undang-undang yang ketat, tetapi adil dan jelas. Untuk mengenang tadbir urusnya, penduduk tempatan mengekalkan kuil untuknya selama berabad-abad.^[7]

Zhuge merupakan dua aksara nama keluarga kompaun Cina. Pada tahun 760, apabila Maharaja Suzong daripada dinasti Tang membina sebuah kuil untuk menghormati Jiang Ziya, baginda mempunyai arca sepuluh jeneral tentera terkenal dan ahli strategi yang diletakkan di kuil yang mengapit patung Jiang Ziya: Zhuge Liang, Bai Qi, Han Xin, Li Jing, Li Shiji, Zhang Liang, Sima Rangju, Sun Tzu, Wu Qi, dan Yue Yi.^[8]

Sumber sejarah

Sumber sejarah yang berwibawa mengenai kehidupan Zhuge Liang ialah biografinya dalam Jilid 35 karya Records of the Three Kingdoms (Sanguozhi), yang ditulis oleh ahli sejarah Chen Shou (233–297) pada abad ketiga. Chen Shou pernah bekerja di pejabat sejarah kerajaan Shu Han, dan sebelum itu telah menyusun tulisan-tulisan Zhuge Liang menjadi sebuah antologi.^{[Sanguozhi 1]} Skop koleksi ini mungkin terhad kepada dokumen rasmi kerajaan sahaja.^[9]^:113

Pada abad kelima, ahli sejarah Dinasti Liu Song, Pei Songzhi (372–451), telah menulis anotasi terhadap Sanguozhi dengan menggabungkan maklumat daripada sumber-sumber lain ke dalam karya asal Chen Shou serta menambah ulasan peribadinya. Beberapa teks alternatif yang digunakan dalam anotasi terhadap Sanguozhi termasuk:

Xiandi Chunqiu (獻帝春秋; Kronik Maharaja Xian) oleh Yuan Wei (袁暐)
Han Jin Chunqiu (漢晉春秋; Kronik Han dan Jin) oleh Xi Zuochi
Xiangyang Ji (襄陽記; Catatan Xiangyang) oleh Xi Zuochi
Wei Shu (魏書; Kitab Wei) oleh Wang Chen, Xun Yi dan Ruan Ji
Weilüe (魏略; Sejarah Ringkas Wei) oleh Yu Huan
Wei Shi Chunqiu (魏氏春秋; Kronik Keluarga Pemerintah Wei) oleh Sun Sheng
Jin Yang Qiu (晉陽秋) oleh Sun Sheng
Yuanzi (袁子) oleh Yuan Zhun (袁準)
Shu Ji (蜀記; Catatan Shu) oleh Wang Yin (王隱)
Wu Shu (吳書; Kitab Wu) oleh Wei Zhao
Lingling Xianxian Zhuan (零陵先賢傳; Biografi Tokoh Terbilang Lingling yang Telah Meninggal)

Semasa Dinasti Qing, ahli sejarah Zhang Zhu (張澍; 1776–1847) telah menyusun dan menghimpunkan pelbagai karya sastera mengenai Zhuge Liang ke dalam sebuah koleksi 11 jilid yang dinamakan Zhuge Zhongwu Hou Wen Ji (諸葛忠武侯文集; Koleksi Sastera Marquess Zhuge Zhongwu). Koleksi ini mengandungi, antara lain, prakata oleh Zhang Zhu, biografi Zhuge Liang daripada Sanguozhi, tulisan-tulisan Zhuge Liang, titah diraja yang dikeluarkan kepada Zhuge Liang, serta penilaian terhadap dirinya. Pada tahun 1960, Duan Xizhong (段熙仲) dan Wen Xuchu (聞旭初) telah membuat anotasi dan menyusun semula koleksi asal Zhang Zhu ini, dan menerbitkannya melalui Syarikat Buku Zhonghua dengan judul Zhuge Liang Ji (諸葛亮集; Koleksi Karya Zhuge Liang).

Latar belakang keluarga

Kampung halaman nenek moyang Zhuge Liang terletak di Daerah Yangdu (陽都縣), Pentadbiran Langya (琅邪郡), berhampiran dengan Daerah Yinan atau Daerah Yishui masa kini, di wilayah Shandong.^[10] Terdapat dua lagi catatan mengenai asal usul keturunannya dalam Wu Shu (吳書) dan Fengsu Tongyi (風俗同意).

Wu Shu mencatat bahawa nama keluarga asal nenek moyang Zhuge Liang sebenarnya ialah Ge (葛), dan mereka berasal dari Daerah Zhu (諸縣; di barat daya Zhucheng, Shandong masa kini) sebelum menetap di Daerah Yangdu. Oleh kerana sudah terdapat keluarga Ge lain di Daerah Yangdu sebelum mereka tiba, penduduk tempatan merujuk kepada pendatang baharu ini sebagai Zhuge – gabungan daripada Zhu (Daerah) dan Ge – bagi membezakan mereka daripada keluarga Ge yang sedia ada. Lama-kelamaan, nenek moyang Zhuge Liang mengambil Zhuge sebagai nama keluarga mereka.^{[Sanguozhi zhu 1]}

Fengsu Tongyi mencatat bahawa nenek moyang Zhuge Liang ialah Ge Ying (zh:葛嬰), yang pernah berkhidmat di bawah Chen Sheng, seorang ketua pemberontak yang mengetuai Pemberontakan Dazexiang menentang Dinasti Qin. Chen Sheng kemudiannya telah menjatuhkan hukuman bunuh ke atas Ge Ying.^[11] Pada awal zaman Dinasti Han Barat, Maharaja Wen menganggap bahawa Ge Ying telah dihukum mati secara tidak adil. Oleh itu, baginda telah mengurniakan gelaran Markis Daerah Zhu kepada cucu Ge Ying sebagai penghormatan kepada Ge Ying. Lama-kelamaan, keturunan Ge Ying mengambil nama keluarga Zhuge dengan menggabungkan Zhu (Daerah) dan Ge, menjadikan ia nama keluarga rasmi mereka.^{[Sanguozhi zhu 2]}

Nenek moyang Zhuge Liang yang pertama kali menggunakan nama keluarga Zhuge ialah Zhuge Feng (諸葛豐), seorang pegawai Dinasti Han Barat yang berkhidmat sebagai Kolonel-Director Retainers (司隷校尉) di bawah Maharaja Yuan (r. 48–33 SM). Bapa Zhuge Liang, Zhuge Gui (諸葛珪), yang nama kehormatannya adalah Jungong (君貢), berkhidmat sebagai pegawai pembantu di Pentadbiran Taishan (泰山郡; sekitar Tai'an, Shandong masa kini) pada akhir Dinasti Han Timur di bawah Maharaja Ling (r. 168–189 M).^{[Sanguozhi 2]}

Zhuge Liang mempunyai seorang abang sulung, seorang adik lelaki, dan dua kakak. Abang sulungnya ialah Zhuge Jin^{[Sanguozhi 3]} manakala adik lelakinya ialah Zhuge Jun (諸葛均).^{[Sanguozhi 4]} Kakak sulung Zhuge Liang berkahwin dengan Kuai Qi (蒯祺), seorang anak saudara kepada Kuai Yue dan Kuai Liang.^[12] Manakala kakak bongsu Zhuge Liang pula berkahwin dengan Pang Shanmin (龐山民), seorang sepupu kepada Pang Tong.^{[Sanguozhi zhu 3]}

Penampilan fizikal

Satu-satunya deskripsi sejarah yang diketahui mengenai penampilan fizikal Zhuge Liang datang dari Sanguozhi, yang mencatatkan bahawa beliau mempunyai ketinggian lapan chi (kira-kira 1.84 meter (6 ka 0 in)) dengan "penampilan yang mengagumkan" yang mengejutkan orang-orang sezamannya.^{[Sanguozhi 5]}

Dalam sumber-sumber kemudiannya, dikatakan bahawa semasa Ekspedisi Utara, Zhuge Liang memimpin tiga tentera dengan sebuah kipas bulu putih, sambil mengenakan penutup kepala dari kain kudzu dan menaiki kereta kuda sederhana.

Dalam terjemahan Moss Roberts bagi novel sejarah abad ke-14, Romance of the Three Kingdoms, penampilan Zhuge Liang digambarkan seperti berikut:

Kongming (nama gelaran Zhuge Liang) muncul dengan ketinggian yang luar biasa, mempunyai wajah seperti jade yang bersinar, dan diikat dengan pita sutera yang dipintal di kepalanya. Berpakaian jubah bulu bangau, dia memiliki aura yang ringan seperti seorang yang agung dan transenden.

Teks asal dalam novel tersebut menyebut bahawa Zhuge Liang memakai guanjin (綸巾; sejenis penutup kepala atau topi) dan hechang (鶴氅; jubah yang biasanya dipakai oleh pengamal Daoisme).^[13]

Kehidupan awal (181–207)

Memandangkan Zhuge Liang menjadi yatim pada usia muda, beliau dibesarkan oleh Zhuge Xuan, iaitu salah seorang sepupu kepada bapanya. Beliau turut mengikuti Zhuge Xuan ke Pentadbiran Yuzhang (豫章郡; sekitar Nanchang, Jiangxi masa kini) apabila Zhuge Xuan dilantik sebagai Pentadbir Pentadbiran tersebut, sekitar pertengahan tahun 190-an Masihi.^{[Sanguozhi 4]} Kemudiannya, selepas kerajaan pusat Han melantik Zhu Hao sebagai Pentadbir baharu Yuzhang, Zhuge Xuan meninggalkan Pentadbiran Yuzhang dan membawa Zhuge Liang serta Zhuge Jun ke Wilayah Jing (yang meliputi wilayah Hubei dan Hunan masa kini) untuk tinggal bersama Liu Biao, gabenor wilayah tersebut yang merupakan sahabat lamanya.^{[Sanguozhi 6]}^[1]

Selepas Zhuge Xuan meninggal dunia, Zhuge Liang berpindah ke Daerah Deng (鄧縣) dalam Pentadbiran Nanyang (南陽郡), dan menetap di Longzhong (隆中), sebuah kawasan yang terletak kira-kira 20 li (lebih kurang 10 kilometer) ke barat Xiangyang, ibu kota Wilayah Jing pada ketika itu.^{[Sanguozhi zhu 4]} Di Longzhong, Zhuge Liang menjalani kehidupan sebagai seorang petani dan menghabiskan masa lapangnya dengan membaca serta mengembara. Beliau gemar mendeklamasikan Liangfu Yin (梁父吟),^{[Sanguozhi 7]} sebuah lagu rakyat yang terkenal di kawasan sekitar kampung halamannya di Shandong. Zhuge Liang juga mengekalkan hubungan rapat dengan para cendekiawan terkenal seperti Sima Hui, Pang Degong, dan Huang Chengyan.^[1] Namun begitu, golongan sarjana tempatan yang lain mencemuh Zhuge Liang apabila mereka mengetahui bahawa beliau sering menyamakan dirinya dengan Guan Zhong dan Yue Yi, dua tokoh kenamaan dalam sejarah China. Hanya segelintir sahaja yang berbaik dengan beliau dan mengakui bahawa beliau memang setanding dengan Guan Zhong dan Yue Yi — antaranya ialah Cui Zhouping (崔州平),^[b] Xu Shu, Shi Tao (石韜), dan Meng Jian (孟建).^{[Sanguozhi 8]}^{[Sanguozhi zhu 6]}

Antara penghujung tahun 190-an hingga awal 200-an, Zhuge Liang sering belajar dan mengembara bersama Xu Shu, Shi Guangyuan, dan Meng Gongwei. Setiap kali membaca, Zhuge Liang hanya akan menumpukan pada intipati utama sebelum beralih ke bahan seterusnya. Sebaliknya, ketiga-tiga rakannya lebih meneliti perincian dan kadangkala turut menghafal kandungan tersebut.^{[Sanguozhi zhu 6]} Sepanjang berada di Longzhong, Zhuge Liang menjalani kehidupan yang bebas dan tenang, serta melakukan segala perkara dengan berhemah dan tidak tergesa-gesa. Beliau sering duduk sambil memeluk lutut, sesekali mengeluh sendirian sambil termenung jauh dalam fikiran. Pernah sekali, beliau memberitahu tiga rakannya bahawa mereka akan menjadi pentadbir wilayah atau gabenor negeri sekiranya berkhidmat dalam kerajaan. Namun apabila mereka bertanya tentang cita-citanya sendiri, beliau hanya tertawa dan tidak memberikan sebarang jawapan.^{[Sanguozhi zhu 7]}

Pertemuan dengan Liu Bei (207–208)

Cadangan daripada Sima Hui dan Xu Shu

Pada waktu itu, panglima perang Liu Bei sedang menetap di Daerah Xinye sebagai tetamu kepada Liu Biao, gabenor Wilayah Jing. Semasa berada di sana, beliau bertemu dengan pertapa Sima Hui dan berbincang dengannya tentang hal-ehwal semasa. Sima Hui berkata: "Apa yang diketahui oleh ahli akademik Konfusianisme dan sarjana biasa tentang urusan semasa? Hanya individu yang benar-benar berbakat mampu memahami keadaan semasa dengan mendalam. Di wilayah ini, terdapat dua orang sedemikian: ‘Naga yang Menyembunyikan Diri’ dan ‘Burung Phoenix Muda’.” Apabila Liu Bei bertanya siapakah yang dimaksudkan dengan "Naga yang Menyembunyikan Diri" dan "Burung Phoenix Muda", Sima Hui menjawab: "Zhuge Kongming dan Pang Shiyuan.”^{[Sanguozhi zhu 8]} Xu Shu, yang sangat dihormati oleh Liu Bei, turut mencadangkan Zhuge Liang dengan berkata: "Zhuge Kongming ialah Naga yang Menyembunyikan Diri. Jeneral, tidakkah tuan ingin bertemu dengannya?"^{[Sanguozhi 9]} Apabila Liu Bei bertanya sama ada Xu Shu boleh membawa Zhuge Liang menemuinya, Xu Shu menasihatinya supaya datang sendiri berjumpa dengan Zhuge Liang, dan bukannya menyuruh Zhuge Liang datang menghadapnya.^{[Sanguozhi 10]}

Tiga kunjungan Liu Bei

Sanguozhi mencatatkan dalam satu ayat bahawa Liu Bei telah mengunjungi Zhuge Liang sebanyak tiga^[c] kali dan akhirnya bertemu dengannya.^{[Sanguozhi 11]} Zizhi Tongjian mencatatkan bahawa pertemuan-pertemuan tersebut berlaku pada tahun 207.^[14] Chen Shou juga menyebutkan tentang tiga lawatan tersebut dalam sketsa biografi Zhuge Liang yang disertakan dalam catatan memoir yang dikumpulkan oleh beliau.^{[Sanguozhi 12]}

Semasa pertemuan tertutup mereka, Liu Bei meminta nasihat Zhuge Liang mengenai cara untuk bersaing dengan panglima perang yang berkuasa dan menghidupkan semula dinasti Han yang sedang merosot.^{[Sanguozhi 13]} Sebagai jawapan, Zhuge Liang membentangkan Rancangan Longzhong, yang meramalkan pembahagian tiga pihak China antara wilayah Liu Bei, Cao Cao, dan Sun Quan. Menurut rancangan tersebut, Liu Bei perlu merebut kawalan ke atas Wilayah Jing (yang merangkumi wilayah Hubei dan Hunan masa kini) serta Wilayah Yi (yang merangkumi wilayah Sichuan dan Chongqing masa kini) daripada Liu Biao dan Liu Zhang, masing-masing gabenor wilayah tersebut, dan membina tapak yang kukuh di selatan dan barat China. Kemudian, Liu Bei akan membentuk perikatan dengan Sun Quan, yang memerintah China timur, dan melancarkan perang terhadap Cao Cao, yang menguasai China utara dan pusat politik dinasti Han di China tengah.^{[Sanguozhi 14]}

Selepas pertemuan tersebut, Liu Bei menjadi sangat rapat dengan Zhuge Liang dan banyak menghabiskan masa bersama beliau — yang menyebabkan Guan Yu dan Zhang Fei merasa tidak senang. Liu Bei menjelaskan kepada mereka: "Sekarang saya mempunyai Kongming, saya bagaikan ikan yang telah menemui air. Saya harap kalian berhenti membuat komen yang tidak menyenangkan." Selepas itu, Guan Yu dan Zhang Fei berhenti daripada mengeluh.^{[Sanguozhi 15]}

Pembentukan pakatan Sun–Liu (208–209)

Pemindahan Liu ke Xiakou

Pada musim luruh tahun 208,^[14] tidak lama sebelum Liu Biao meninggal dunia, Cao Cao memimpin pasukannya dalam kempen ke selatan untuk menakluk Wilayah Jing. Apabila pasukan Cao Cao tiba di ibu kota Wilayah Jing, Xiangyang, Liu Cong, anak bongsu Liu Biao yang menggantikan bapanya sebagai Gabenor Wilayah Jing, menyerah diri kepada Cao Cao. Mendapat berita mengenai penyerahan Liu Cong, Liu Bei segera mengosongkan tapak asasnya di Fancheng (樊城; yang kini dikenali sebagai Daerah Fancheng, Xiangyang, Hubei) dan memimpin ribuan pengikutnya, baik tentera mahupun orang awam, untuk bergerak ke Xiakou (夏口; di kawasan yang kini dikenali sebagai Wuhan, Hubei) untuk menyertai Liu Qi, anak lelaki sulung Liu Biao. Dalam perjalanan, pasukan Cao Cao mengejar mereka dan mengalahkan mereka di Pertempuran Changban. Bersama beberapa pengikut rapatnya, Liu Bei berjaya melarikan diri, dan setelah tiba di Xiakou, beliau menghantar Zhuge Liang sebagai wakilnya untuk bertemu dengan Sun Quan dan membincangkan perikatan menentang Cao Cao.^[14]^{[Sanguozhi 16]}

Pertemuan Sun Quan

Pada masa tersebut, Sun Quan berada di Chaisang (柴桑; yang terletak di barat daya Jiujiang, Jiangxi) dan telah memantau dengan teliti perkembangan di Wilayah Jing. Apabila Zhuge Liang bertemu dengan Sun Quan, beliau berkata:

Tanah ini sedang kacau. Jeneral, anda telah mengumpulkan tentera dan menguasai Jiangdong, manakala Liu Bei sedang mengumpul kekuatan di selatan Sungai Han. Kedua-duanya sedang bersedia untuk bersaing dengan Cao Cao bagi merebut kawalan ke atas China. Setakat ini, Cao Cao telah menghapuskan ancaman dalaman, lebih kurang menenangkan tanahnya, dan memimpin pasukannya ke selatan untuk menguasai Wilayah Jing. Empayar bergoyang dengan kekuasaannya. Seorang pahlawan yang tidak mempunyai peluang untuk menunjukkan kebolehannya, Liu Bei telah berundur ke sini. Saya berharap anda, Jeneral, akan menilai kekuatan anda dengan teliti dan memutuskan langkah seterusnya. Jika anda memutuskan untuk memimpin tentera anda dari wilayah Wu dan Yue untuk menentang Negeri Tengah, anda harus segera memutuskan hubungan [dengan Cao Cao]. Jika anda tidak dapat menentangnya, mengapa tidak meletakkan senjata anda, menanggalkan zirah anda, dan menjadikan diri anda sebagai subordinat, lalu berkhidmat di bawahnya? Jeneral, walaupun dari luar anda kelihatan sedia untuk memberi kesetiaan kepada Cao Cao, namun di dalam hati anda masih menyimpan hasrat untuk kebebasan. Jika anda tidak dapat membuat keputusan pada saat yang sangat penting ini, tidak lama lagi anda akan berdepan dengan bencana!^{[Sanguozhi 17]}

Apabila Sun Quan bertanya mengapa Liu Bei tidak menyerah diri kepada Cao Cao,^{[Sanguozhi 18]} Zhuge Liang menjawab:

Tian Heng hanyalah seorang pahlawan biasa dari Qi, namun dia tetap setia dan enggan menyerah. Tidakkah kita sepatutnya mengharapkan lebih dari Liu Bei, keturunan keluarga diraja Han? Keberanian dan bakatnya terkenal di seluruh dunia. Orang-orang bangsawan dan rakyat biasa sama-sama menghormati dan mengaguminya. Seperti sungai yang kembali ke laut; seperti pergolakan dalam urusan masa kita, ini adalah takdir dari Langit. Bagaimana mungkin dia berpaling dari itu dan berkhidmat kepada Cao Cao?^{[Sanguozhi 19]}

Sun Quan yang marah kemudian berkata bahawa dia tidak akan membenarkan sesiapa pun selain dirinya sendiri untuk memerintah wilayah dan rakyat di Wu. Ketika beliau bertanya kepada Zhuge Liang bagaimana Liu Bei boleh mengharapkan untuk menentang Cao Cao, memandangkan kekalahan terbarunya di Changban,^{[Sanguozhi 20]} Zhuge Liang menjawab:

Pasukan Liu Bei mungkin telah mengalami kekalahan di Changban, tetapi kini ramai orangnya yang tersebar semasa pertempuran itu sedang kembali kepadanya, bersama-sama dengan 10,000 tentera laut elit yang diketuai oleh Guan Yu, bergabung dengan pasukan Liu Qi dari Jiangxia yang sekurang-kurangnya berjumlah 10,000 orang. Cao Cao dan pasukannya telah datang dari jauh dan keletihan. Saya dengar bahawa kavalri ringan mereka telah menempuh lebih dari 300 li dalam masa dua puluh empat jam untuk mengejar Liu Bei. Ini sesuai dengan pepatah: "bahkan anak panah yang kuat pada penghujung penerbangannya tidak dapat menembus kain sutera Lu." Pertempuran sebegini harus dielakkan menurut strategi ketenteraan, yang mengatakan "ia pasti akan mengakibatkan kekalahan bagi komander." Orang utara juga tidak mahir dalam peperangan laut. Walaupun orang di Jing Province telah menyerah kepada Cao Cao, mereka terpaksa tunduk, dan tidak benar-benar setia kepadanya. Sekarang, Jeneral, jika anda mampu menghantar pegawai-pegawai anda yang gagah untuk mengetuai tentera yang besar ini dan menggabungkan kekuatan dengan Liu Bei, kekalahan Cao Cao adalah pasti. Setelah kalah, Cao Cao akan terpaksa kembali ke utara, dan Jing Province serta Wu akan teguh seperti kaki kuali gangsa. Pemutus kemenangan atau kekalahan adalah keputusan anda hari ini.^{[Sanguozhi 21]}

Cadangan Zhang Zhao

Dalam Yuanzi karya Yuan Zhun, tercatat bahawa apabila Zhuge Liang berada di Chaisang, Zhang Zhao mencadangkan agar beliau menukar kesetiaan dari Liu Bei kepada Sun Quan, tetapi Zhuge Liang menolaknya. Apabila Zhang Zhao bertanya mengapa, Zhuge Liang menjelaskan: "[Sun Quan] adalah pemimpin yang baik. Namun, berdasarkan apa yang saya perhatikan tentang karakternya, dia akan memanfaatkan kebolehan saya tetapi tidak sepenuhnya. Itulah sebabnya saya tidak mahu berkhidmat di bawahnya."^{[Sanguozhi zhu 9]}

Pei Songzhi mencatat bagaimana episod ini menggambarkan hubungan istimewa dan unik Zhuge Liang dengan Liu Bei, dan menekankan bahawa kesetiaannya kepada Liu Bei begitu teguh sehingga tidak ada apa pun yang akan membuatnya beralih kesetiaan kepada Sun Quan—walaupun jika Sun Quan dapat memanfaatkan sepenuhnya kebolehannya. Pei Songzhi kemudian menyebutkan contoh serupa bagaimana Guan Yu, semasa perkhidmatannya yang singkat di bawah Cao Cao, tetap setia tanpa berbelah bagi kepada Liu Bei walaupun Cao Cao memperlakukannya dengan sangat murah hati.^{[Sanguozhi zhu 10]}

Pertempuran Tebing Merah

Setelah pada awalnya dinasihatkan agar tidak menerima rancangan Zhuge Liang untuk membentuk pakatan antara Sun Quan dan Liu Bei, perbincangan lanjut dengan jeneral-jeneralnya, Lu Su dan Zhou Yu, akhirnya meyakinkan Sun Quan untuk meneruskannya.^[15] Beliau mengarahkan Zhou Yu, Cheng Pu, Lu Su dan yang lain untuk mengetuai 30,000 tentera bagi bergabung dengan Liu Bei menentang pencerobohan Cao Cao.^{[Sanguozhi 22]} Pada musim sejuk tahun 208, pasukan gabungan Liu Bei dan Sun Quan meraih kemenangan besar ke atas tentera Cao Cao dalam Pertempuran Tebing Merah (Battle of Red Cliffs).^[14] Selepas kekalahannya, Cao Cao berundur ke Ye (鄴; kini di Handan, Hebei).^{[Sanguozhi 23]}

Perkhidmatan di selatan Wilayah Jing (209–211)

Selepas Pertempuran Tebing Merah, Liu Bei mencalonkan Liu Qi sebagai Pemeriksa Wilayah Jing dan menghantar tenteranya untuk menawan empat komanderi di selatan Wilayah Jing: Wuling (武陵; berhampiran Changde, Hunan), Changsha, Guiyang (桂陽; berhampiran Chenzhou, Hunan), dan Lingling (零陵; berhampiran Yongzhou, Hunan). Pentadbir bagi keempat-empat komanderi tersebut menyerah diri kepadanya.^[14] Selepas Liu Qi meninggal dunia pada tahun 209, atas nasihat Lu Su, Sun Quan bersetuju untuk "meminjamkan" wilayah-wilayah di Wilayah Jing kepada Liu Bei dan mencalonkannya sebagai Gabenor Wilayah Jing bagi menggantikan Liu Qi.^[16]

Selepas dilantik sebagai Gabenor Wilayah Jing Selatan pada tahun 209,^[14] Liu Bei melantik Zhuge Liang sebagai Jeneral Penasihat Ketenteraan Rumah Tangga (軍師中郎將) dan memberinya tanggungjawab untuk mengutip hasil cukai dari komanderi Lingling, Guiyang, dan Changsha bagi menyokong pasukan tenteranya.^{[Sanguozhi 24]} Pada waktu ini, Zhuge Liang ditempatkan di Daerah Linzheng (臨烝縣; kini Hengyang, Hunan) dalam Komanderi Changsha.^{[Sanguozhi zhu 11]}

Penaklukan Wilayah Yi (211–214)

Pada tahun 211, Liu Zhang (Gabenor Wilayah Yi — meliputi kawasan Sichuan dan Chongqing masa kini) telah menjemput Liu Bei untuk memimpin pasukan ke Wilayah Yi bagi membantunya menghadapi saingannya, Zhang Lu, di Komanderi Hanzhong. Ketika Liu Bei berada di Wilayah Jing, Zhuge Liang tinggal di belakang bersama Guan Yu dan yang lain untuk mempertahankan wilayah Liu Bei di Wilayah Jing.^{[Sanguozhi 25]}

Apabila Liu Bei mengambil keputusan untuk merampas wilayah Liu Zhang pada tahun 212,^[16] Zhuge Liang, bersama Zhang Fei, Zhao Yun dan yang lain, mengetuai pasukan dari Wilayah Jing menuju ke Wilayah Yi bagi mengukuhkan kekuatan Liu Bei. Mereka menakluk banyak daerah dan komanderi sepanjang perjalanan dan akhirnya menyertai Liu Bei dalam mengepung Chengdu, ibu kota Wilayah Yi.^{[Sanguozhi 26]}

Selepas Liu Zhang menyerah diri dan menyerahkan kawalan Wilayah Yi kepada Liu Bei pada tahun 214,^[17] Zhuge Liang telah dilantik sebagai Jeneral Penasihat Ketenteraan (軍師將軍) dan menjadi anggota staf dalam pejabat Jeneral Kiri (左將軍), iaitu jawatan nominal yang dipegang oleh Liu Bei ketika itu.^[d] Setiap kali Liu Bei melancarkan kempen ketenteraan, Zhuge Liang akan tinggal di belakang untuk menjaga Chengdu dan memastikan bahawa kota tersebut mempunyai bekalan yang mencukupi serta dipertahankan dengan baik.^{[Sanguozhi 28]}

Pertabalan Liu (214–223)

Pada akhir tahun 220, beberapa bulan selepas kematian Cao Cao, anaknya dan penggantinya, Cao Pi, telah merampas takhta daripada Maharaja Xian, menamatkan pemerintahan Dinasti Han Timur, dan menubuhkan negara baharu bernama Wei, dengan dirinya sebagai maharaja yang baru. Peristiwa ini menandakan permulaan zaman Tiga Kerajaan di China.^[18] Pada tahun berikutnya, para pengikut Liu Bei mendesaknya supaya mengisytiharkan diri sebagai maharaja untuk mencabar keabsahan pemerintahan Cao Pi, namun Liu Bei menolak cadangan tersebut.^{[Sanguozhi 29]}

Zhuge berkata:

Pada masa lampau, ketika Wu Han, Geng Yan dan yang lain mula-mula menggesa Maharaja Guangwu untuk menaiki takhta empayar, baginda menolak sebanyak empat kali. Geng Chun kemudian berkata kepadanya: "Wira-wira gagah di seluruh dunia sedang keletihan dan tercungap-cungap, mengharapkan ada sedikit harapan. Jika Tuanku tidak mendengar nasihat semua orang, rakan-rakan Tuanku akan kembali mencari seorang pemerintah lain, dan tiada siapa lagi yang mahu mengikuti Tuanku." Maharaja Guangwu merasakan kata-kata Geng Chun itu mendalam dan benar, lalu baginda menerima takhta tersebut. Kini, keluarga Cao telah merampas kuasa Dinasti Han, dan China tidak mempunyai seorang maharaja pun. Tuanku,^[e] sebagai anggota utama keluarga diraja Liu, telah bangkit untuk menghadapi zaman yang gawat ini. Tindakan yang wajar adalah untuk Tuanku mengambil tempat sebagai maharaja. Mereka yang telah lama mengikuti Tuanku, melalui segala susah payah dan usaha gigih, berbuat demikian kerana mereka juga berharap kepada kejayaan walau sekecil mana pun — sama seperti yang dimaksudkan oleh Geng Chun.^{[Sanguozhi 30]}

Pada tahun 221, Liu Bei mengisytiharkan dirinya sebagai maharaja dan menubuhkan negara Shu Han. Beliau melantik Zhuge Liang sebagai Canselor Diraja (丞相) dengan pengumuman seperti berikut:

Daripada kemalangan keluarga kami yang daif, kami telah diangkat ke jawatan berkuasa tinggi. Dengan penuh waspada kami melangkah dalam usaha besar ini, tidak pernah berani merasa tenang atau bersenang-lenang, sentiasa memikirkan keperluan rakyat, namun kami bimbang tidak mampu membawa ketenteraman kepada mereka. Aduhai! Canselor Diraja Zhuge Liang pastinya memahami hasrat kami, tanpa jemu membetulkan kekurangan kami, dan membantu menyebarkan cahaya kebajikan kami, agar dapat menerangi seluruh China. Tuan, anda diperintahkan untuk melaksanakannya!^{[Sanguozhi 31]}

Zhuge Liang juga memegang jawatan tambahan sebagai Lu Shangshu Shi (錄尚書事), iaitu Penyelia Sekretariat Diraja, dan diberikan kuasa penuh untuk bertindak atas nama maharaja. Selepas kematian Zhang Fei pada pertengahan tahun 221,^[18] Zhuge Liang turut mengambil alih satu lagi jawatan tambahan sebagai Kolonel-Pengarah Pegawai Retainer (司隷校尉), jawatan yang sebelum ini dipegang oleh Zhang Fei.^{[Sanguozhi 32]}

Pelantikan sebagai bupati (223)

Selepas kekalahannya dalam Pertempuran Xiaoting pada tahun 222,^[18] Liu Bei berundur ke Daerah Yong'an (永安縣; kini Daerah Fengjie, Chongqing) dan jatuh sakit tenat pada awal tahun 223..^{[Sanguozhi 33]} Dia memanggil Zhuge Liang dari Chengdu, lalu berkata kepadanya: "Tuan, kemampuanmu sepuluh kali ganda lebih hebat daripada Cao Pi. Engkau pasti akan membawa keamanan kepada seluruh negeri dan menyempurnakan misi agung kita. Jika pewarisku boleh dibantu, maka bantulah dia; tetapi jika dia ternyata tidak berkemampuan, maka engkau boleh membuat keputusanmu sendiri."^{[Sanguozhi 34]}

Dengan berlinangan air mata, Zhuge Liang menjawab: "Saya akan berusaha sedaya upaya dan berkhidmat dengan setia tanpa goyah hingga ke akhir hayat!"^{[Sanguozhi 35]} Liu Bei kemudian berpesan kepada Liu Shan, anak dan pewarisnya: "Apabila kamu bekerjasama dengan Canselor Diraja, kamu mesti melayannya seperti ayahmu sendiri."^{[Sanguozhi 36]} Liu Bei kemudiannya melantik Zhuge Liang sebagai pemangku raja untuk Liu Shan, dan Li Yan sebagai timbalan pemangku raja. Baginda mangkat pada 10 Jun 223 di Daerah Yong'an.^{[Sanguozhi 37]}

Perintah terakhir Liu Bei kepada Zhuge Liang, yang diterjemahkan secara literal sebagai "kamu boleh membuat keputusan sendiri" (君可自取), mempunyai maksud yang samar. Chen Shou mengulas bahawa Liu Bei mempercayai Zhuge Liang sepenuh hati dan sebenarnya memberikan keizinan kepadanya untuk mengambil alih kepimpinan jika perlu. Dalam Analisis Tiga Negara oleh Yi Zhongtian, beberapa tafsiran berbeza dikemukakan mengenai maksud sebenar kata-kata Liu Bei itu. Ada yang berpendapat bahawa Liu Bei hanya mengujinya — untuk melihat sejauh mana kesetiaan Zhuge Liang, memandangkan abangnya, Zhuge Jin, berkhidmat untuk Wu Timur. Pandangan lain pula menekankan bahawa frasa tersebut bukanlah izin untuk merampas takhta, tetapi merujuk kepada kuasa untuk menggantikan Liu Shan jika baginda tidak layak memerintah. Dalam kes sedemikian, Zhuge Liang boleh menggantikan Liu Shan dengan salah seorang putera Liu Bei yang lain, seperti Liu Yong atau Liu Li, bergantung kepada keperluan dan keadaan politik semasa.

Selepas kemangkatan Liu Bei, Liu Shan menaiki takhta dan menggantikan ayahandanya sebagai Maharaja Shu. Setelah penobatannya, Liu Shan mengurniakan gelaran "Markis Daerah Wu" (武鄉侯) kepada Zhuge Liang serta menubuhkan pasukan peribadi khas untuk membantunya. Kemudian, Zhuge Liang dilantik pula sebagai Gabenor Wilayah Yi (益州牧). Beliau mengurus sendiri semua hal ehwal negara, dan menjadi pembuat keputusan tertinggi dalam semua dasar kerajaan.^{[Sanguozhi 38]}

Apabila pemberontakan tercetus di kawasan Nanzhong di selatan wilayah Shu, Zhuge Liang tidak segera melancarkan tindakan ketenteraan untuk menumpaskannya. Ini kerana beliau menganggap adalah tidak wajar untuk berperang dalam waktu berkabung atas kemangkatan Liu Bei yang baru sahaja berlaku. Pada penghujung tahun 223, Zhuge Liang mengutus Deng Zhi sebagai duta Shu ke Wu Timur untuk menjalin perdamaian dan membina semula pakatan Wu–Shu dalam menghadapi ancaman bersama daripada Cao Wei.^[20]^{[Sanguozhi 39]}

Semasa menjadi pemangku raja, Zhuge Liang menetapkan matlamat negara Shu sebagai memulihkan semula Dinasti Han, meneruskan cita-cita asal Liu Bei. Beliau melantik ramai golongan elit tempatan sebagai pegawai bawahan, satu langkah strategik yang meningkatkan hubungan antara birokrasi penaklukan Liu Bei, golongan elit tempatan, dan rakyat Shu secara keseluruhan.^[21]^:73

Enggan tunduk kepada Wei (223–225)

Tidak lama selepas beliau menjadi pemangku raja, Zhuge Liang menerima beberapa pucuk surat daripada pegawai Wei – termasuk Hua Xin, Wang Lang, Chen Qun, Xu Zhi (許芝), dan Zhuge Zhang (諸葛璋) – yang meminta beliau menyerah diri kepada Wei dan menjadikan Shu sebagai negara naungan di bawah kekuasaan Wei.^{[Sanguozhi zhu 12]} Sebaliknya, Zhuge Liang tidak membalas mana-mana surat tersebut secara langsung, sebaliknya beliau menulis satu memorandum yang dinamakan Zheng Yi (正議; "Nasihat untuk Tindakan yang Benar"), yang berbunyi seperti berikut:

Pada masa lalu, Xiang Yu tidak bertindak atas dasar kebajikan, maka walaupun beliau menguasai Huaxia dan memiliki kekuatan untuk menjadi maharaja, akhirnya beliau binasa dan tubuhnya direbus menjadi sup. Kejatuhannya telah menjadi pengajaran yang kekal sepanjang zaman. Namun begitu, negara Wei tidak mengambil iktibar, dan mengulangi kesilapan yang sama. Sekalipun mereka bernasib baik tidak menerima balasan secara langsung, malapetaka pasti akan menimpa anak cucu mereka.
Ramai antara mereka yang meminta aku supaya menyerah kepada Wei kini sudah lanjut usia, hanya sekadar menolak kertas dalam perkhidmatan seorang pendusta takhta. Mereka seperti Chen Chong dan Sun Song, mengampu Wang Mang, malah menyokong perampasan takhta olehnya, dan dalam masa yang sama berharap terlepas daripada hukuman. Ketika Maharaja Guangwu menebas akar kejahatan mereka, askar pejalan kaki beliau yang hanya berjumlah beberapa ribu tetapi bersemangat tinggi berjaya menewaskan tentera ekspedisi Wang Mang yang seramai 400,000 di luar Kunyang. Apabila berpihak kepada Jalan Yang Benar dan menghukum yang jahat, bilangan tentera tidak membawa makna.
Begitu jugalah dengan Cao Cao — meskipun licik dan hebat, ketika beliau menghantar ratusan ribu tentera untuk menyelamatkan Zhang He di Yanping, yang ketika itu sudah lemah dan menyesal atas pilihannya, Cao Cao nyaris gagal menyelamatkan diri sendiri, dan membawa aib kepada tenteranya yang gagah, serta kehilangan wilayah Hanzhong kepada Liu Bei. Barulah beliau sedar bahawa "Kapal Suci" kekuasaan maharaja bukanlah sesuatu yang boleh diambil sesuka hati. Sebelum sempat kembali ke utara, niat jahat dalam hatinya telah membunuhnya dari dalam. Cao Pi, anaknya, lebih terserlah dalam kejahatan, sebagaimana yang ditunjukkan apabila beliau merampas takhta.
Andaikata mereka yang meminta aku supaya menyerah itu fasih seperti Su Qin dan Zhang Yi, malah punya lidah semanis Huan Dou yang boleh memperdaya langit, sekalipun mereka mencemuh Maharaja Tang, serta cuba mengorek kesalahan Yu dan Hou Ji, mereka hanyalah membazirkan bakat mereka menulis dengan pena yang sudah keletihan, menumpahkan dakwat sia-sia. Itu bukanlah perilaku seorang lelaki sejati atau sarjana yang mengamalkan nilai-nilai Konfusius.
Dalam Perintah Ketenteraan ada disebut: "Dengan 10,000 orang yang rela mati, dunia boleh ditakluk." Jika dahulu Maharaja Kuning (Huangdi), hanya dengan kira-kira 50,000 askar, berjaya menguasai setiap wilayah dan menstabilkan seluruh dunia, berapa kali ganda lebih besarnya kekuatan kita hari ini, sambil memegang Jalan Yang Benar dan berdiri menentang penjenayah ini?^{[Sanguozhi zhu 13]}

Kempen Selatan (225–227)

Zhuge Liang berhasrat untuk memimpin sendiri pasukan Shu dalam kempen selatan ke wilayah Nanzhong bagi menumpaskan pemberontakan yang tercetus pada tahun 223, serta menenangkan dan mendapatkan kesetiaan puak-puak Nanman yang tinggal di sana. Wang Lian, ketua kerani Zhuge Liang, sangat membantah hasrat ketuanya untuk menyertai kempen tersebut kerana ia terlalu berbahaya. Beliau berhujah bahawa, memandangkan kedudukan Zhuge Liang yang begitu penting di Shu, adalah tidak wajar beliau mengambil risiko sedemikian. Namun, Zhuge Liang tetap bertegas untuk mengetuai kempen itu secara peribadi kerana beliau khawatir tiada jeneral Shu yang cukup cekap untuk menangani para pemberontak itu bersendirian.^{[Sanguozhi 40]} Ma Su, seorang penasihat di bawah Zhuge Liang, mencadangkan supaya mereka tidak terlalu bergantung kepada peperangan konvensional, sebaliknya menumpukan kepada perang psikologi, dengan cara memenangi hati rakyat Nanzhong, agar pemberontakan tidak akan berulang lagi di masa hadapan. Zhuge Liang dengan segera menerima cadangan Ma Su.^[20]

Pada musim bunga tahun 225, Zhuge Liang memimpin pasukan Shu dalam kempen selatan. Mereka berjaya menewaskan pemimpin pemberontak seperti Yong Kai (雍闓), Gao Ding (高定), dan Zhu Bao (朱褒), serta menenangkan tiga komanderi iaitu Jianning (建寧; sekitar Qujing, Yunnan), Yuexi/Yuesui (越巂; sekitar Xichang, Sichuan) dan Zangke (牂柯; sekitar Guiyang atau Furqan, Guizhou). Setelah itu, perhatian mereka beralih kepada Meng Huo, seorang pemimpin tempatan yang menyokong pemberontakan. Zhuge Liang tahu bahawa Meng Huo adalah seorang figura yang dihormati dan disegani di kalangan puak Nanman dan rakyat Cina Han, oleh itu beliau memutuskan untuk membiarkan Meng Huo hidup. Selepas menangkap Meng Huo dalam pertempuran, Zhuge Liang menunjukkan kepada Meng Huo keadaan kem pasukan Shu dan bertanya pendapatnya. Meng Huo menjawab, "Sebelum ini, saya tidak tahu apa-apa tentang tentera anda, itulah sebab saya kalah. Kini setelah melihat keadaan kem anda, saya tahu bagaimana pasukan anda beroperasi dan boleh mudah menang." Zhuge Liang ketawa, melepaskan Meng Huo dan membenarkannya kembali untuk berperang sekali lagi. Siklus yang sama berulang sebanyak tujuh kali, di mana Meng Huo ditangkap dan dibebaskan setiap kali. Pada kali ketujuh, Meng Huo menyerah kalah dan berkata kepada Zhuge Liang, "Tuanku, menentang kuasa Langit, rakyat selatan tidak akan memberontak lagi." Zhuge Liang kemudian memimpin pasukannya menuju ke Tasik Dian dengan penuh kejayaan.^{[Sanguozhi zhu 14]} Wilayah Nanzhong pada asasnya telah ditenangkan pada musim luruh 225.^{[Sanguozhi 41]}

Sebelum menarik keluar semua tentera Shu dari wilayah Nanzhong, Zhuge Liang memberitahu Meng Huo dan pemimpin tempatan lain bahawa apa yang beliau perlukan hanyalah memberi tributer kepada kerajaan Shu, dalam bentuk emas, perak, lembu, kuda perang, dan sebagainya. Beliau juga melantik penduduk tempatan seperti Li Hui dan Lü Kai untuk berkhidmat sebagai pentadbir komanderi yang baru, manakala pemimpin tempatan dan ketua puak dibenarkan untuk terus memerintah rakyat dan puak mereka.^[20] Selepas kempen selatan, negara Shu menjadi lebih makmur kerana wilayah Nanzhong menjadi sumber tetap dana dan bekalan untuk tentera Shu. Di bawah pimpinan Zhuge Liang, tentera Shu juga mula melatih tentera, menimbun senjata dan sumber, dan sebagainya, sebagai persediaan untuk kempen yang akan datang menentang musuh mereka, Wei.^{[Sanguozhi 42]}

Ekspedisi Utara (227–234)

Menyerahkan Chu Shi Biao

Pada tahun 227, Zhuge Liang mengarahkan tentera dari seluruh Shu untuk bergerak dan berkumpul di Komanderi Hanzhong sebagai persediaan untuk kempen ketenteraan besar-besaran menentang Cao Wei. Sebelum berangkat, beliau menulis sebuah memorial yang dipanggil Chu Shi Biao ("memorial mengenai kes untuk berperang") dan mengemukakannya kepada Liu Shan. Antara perkara lain, memorial tersebut mengandungi sebab-sebab Zhuge Liang untuk kempen menentang Wei serta nasihat peribadinya kepada Liu Shan mengenai isu-isu pentadbiran.^{[Sanguozhi 43]} Setelah Liu Shan memberi kelulusan, Zhuge Liang memerintahkan tentera Shu untuk bergarrison di Mianyang (沔陽; yang kini dikenali sebagai Daerah Mian, Shaanxi).^{[Sanguozhi 44]}

Pemberontakan Tianshui dan Pertempuran Jieting

Pada musim bunga tahun 228, Zhuge Liang mengarahkan Zhao Yun dan Deng Zhi untuk memimpin satu detasemen tentera ke Lembah Ji (箕谷) dan berpura-pura menyerang Daerah Mei (郿縣; tenggara Daerah Fufeng, Shaanxi) melalui Lembah Xie (斜谷). Misi mereka adalah untuk mengalih perhatian tentera Wei, sementara Zhuge Liang memimpin tentera utama Shu untuk menyerang Gunung Qi (祁山; kawasan pergunungan sekitar Daerah Li, Gansu). Setibanya di Gunung Qi, Zhuge Liang mengatur tenteranya dalam formasi yang teratur dan memberi arahan yang jelas dan ketat. Tiga daerah yang dikuasai Wei – Nan'an (南安; sekitar Daerah Longxi, Gansu), Tianshui, dan Anding (安定; sekitar Daerah Zhenyuan, Gansu) – bertindak untuk beralih pihak kepada Shu. Berita tentang pencerobohan Shu mengejutkan seluruh kawasan Guanzhong.^{[Sanguozhi 45]}

Kerajaan Wei terkejut apabila mengetahui tentang pencerobohan Shu dan benar-benar tidak bersedia untuk menghadapinya kerana mereka telah mengendurkan pengawasan terhadap Shu selepas kematian Liu Bei pada tahun 223 dan tidak menerima sebarang berita dari Shu sejak itu. Mereka menjadi lebih takut dan terkejut apabila mendengar tentang pembelotan tiga daerah tersebut.^{[Sanguozhi zhu 15]} Sebagai tindak balas terhadap pencerobohan Shu, Cao Rui bergerak dari ibu kotanya di Luoyang ke Chang'an untuk mengawasi pertahanan di kawasan Guanzhong dan memberikan sokongan. Beliau menghantar Zhang He untuk menyerang Zhuge Liang di Gunung Qi,^{[Sanguozhi 46]} dan Cao Zhen untuk menyerang Zhao Yun dan Deng Zhi di Lembah Ji.^{[Sanguozhi 47]}

Zhao Yun dan Deng Zhi kalah dalam pertempuran di Lembah Ji terhadap Cao Zhen. Zhuge Liang telah memberi mereka komando terhadap pasukan yang lebih lemah sementara beliau memimpin pasukan yang lebih baik untuk menyerang Gunung Qi. Walaupun begitu, Zhao Yun berjaya mengumpulkan semangat anak buahnya untuk melakukan pertahanan kukuh semasa mereka berundur, sekaligus meminimumkan kerugian mereka.^{[Sanguozhi 47]} Sementara itu di Gunung Qi, Zhuge Liang telah meletakkan Ma Su sebagai ketua pasukan hadapan untuk berhadapan dengan musuh. Di Jieting (街亭; atau Kampung Jie, di sebelah timur Daerah Qin'an, Gansu), Ma Su bukan sahaja melanggar arahan Zhuge Liang, tetapi juga membuat keputusan yang salah, menyebabkan pasukan hadapan Shu mengalami kekalahan yang teruk di tangan tentera Wei yang diketuai oleh Zhang He. Zhang He juga mengambil kesempatan untuk menyerang dan merampas kembali tiga daerah tersebut untuk Wei.^{[Sanguozhi 48]}^{[Sanguozhi 49]}

Setelah mengetahui kekalahan Shu di Lembah Ji dan Jieting, Zhuge Liang menarik balik pasukan Shu dan berundur ke Komanderi Hanzhong, di mana dia menetap semula beberapa ribu keluarga yang ditangkap mereka di Wilayah Xi yang dikuasai Wei (西縣; kini daerah Li, Gansu) semasa kempen itu. Ini berlaku pada akhir musim bunga 228. Zhuge Liang melaksanakan hukuman mati terhadap Ma Su kerana ingkar arahan dan untuk meredakan kemarahan orang ramai.^{[Sanguozhi 50]} Selepas itu, beliau menganalisis mengapa kempen itu gagal dan memberitahu bawahannya:

Tentera kita di Gunung Qi dan Lembah Ji bersama-sama lebih unggul berbanding musuh dari segi bilangan, namun kita tewas dalam pertempuran. Ini bukan kerana kita kekurangan pasukan, tetapi kerana satu orang. Kini, kita harus mengurangkan jumlah tentera dan pegawai, memperkukuhkan disiplin dalam tentera, dan merenung kesilapan kita, agar kita dapat menyesuaikan diri dan mempersiapkan diri untuk masa depan. Jika kita tidak dapat melakukan ini, tidak akan berguna walaupun kita mempunyai lebih banyak tentera! Sejak hari ini, sila kemukakan sebarang kebimbangan yang anda miliki mengenai Negara, dan tunjukkan kesilapan serta kekurangan saya. Dengan itu, kita dapat membuat keputusan yang lebih tegas dan berupaya mengalahkan musuh serta bergerak lebih dekat ke arah kemenangan dan kejayaan.^{[Sanguozhi zhu 16]}

Zhuge Liang juga menulis sebuah memorial kepada Liu Shan, menerima sepenuhnya tanggungjawab atas kekalahan Shu di Jieting dan Lembah Ji, mengakui kesilapannya dan kegagalannya dalam membuat pertimbangan, serta memohon untuk diturunkan pangkat sebanyak tiga darjah sebagai hukuman.^{[Sanguozhi 51]} Liu Shan menyetujui permohonan tersebut dan secara simbolik menurunkannya dari jawatan Kanselir Imperial kepada Jeneral Kanan (右將軍), tetapi membenarkannya untuk terus berfungsi sebagai Kanselir Imperial sementara dan melaksanakan tugas yang sama seperti sebelumnya.^{[Sanguozhi 52]}

Pengepungan Chencang

Antara akhir musim bunga hingga awal musim sejuk tahun 228,^[22] Zhuge Liang menumpukan usahanya untuk menyusun semula angkatan tentera Shu, memperkukuh disiplin, dan melatih pasukan dalam persiapan bagi satu lagi kempen ketenteraan.^{[Sanguozhi zhu 17]} Pada masa ini, beliau menerima berita bahawa sekutu Shu, Wu, telah menewaskan Wei dalam Pertempuran Shiting sekitar September 228.^[22] Daripada maklumat ini, beliau menyimpulkan bahawa pertahanan Wei di wilayah Guanzhong pasti menjadi lebih lemah kerana Wei telah mengerahkan tentera elitnya ke barisan timur untuk menentang Wu.^{[Sanguozhi zhu 18]}

Pada Disember tahun 228, Zhuge Liang didakwa telah menulis Chu Shi Biao yang kedua kepada Liu Shan bagi mendesak peperangan terhadap Wei.^{[Sanguozhi zhu 19]} Namun begitu, ahli sejarah seperti Qian Dazhao (錢大昭) telah meragui kesahihan Chu Shi Biao kedua itu dan berhujah bahawa ia disalah atribusi kepada Zhuge Liang. Antara perbezaan yang dipertikaikan, Chu Shi Biao kedua berbeza ketara dari segi nada berbanding dengan yang pertama, dan sudah pun menyebut tentang kematian Zhao Yun, sedangkan menurut rekod dalam Sanguozhi, beliau meninggal dunia pada tahun 229.^{[Sanguozhi 53]}

Pada musim sejuk tahun 228–229, Zhuge Liang melancarkan Ekspedisi Utara yang kedua dan memimpin pasukan Shu keluar dari Laluan San (utara Banjaran Qin, di selatan Baoji, Shaanxi) untuk menyerang kubu Wei di Chencang (陳倉; di timur Baoji). Sebelum kempen itu, Zhuge Liang sudah mengetahui bahawa Chencang mempunyai pertahanan yang kukuh dan sukar untuk ditawan, jadi apabila beliau tiba di situ, beliau terkejut melihat kubu itu dipertahankan dengan lebih baik daripada yang dijangka. Sebenarnya, selepas pencerobohan Shu yang pertama, jeneral Wei Cao Zhen telah meramalkan bahawa Zhuge Liang akan menyerang Chencang, lalu beliau menempatkan Hao Zhao, seorang jeneral Wei yang terkenal dengan reputasinya di rantau Guanzhong, untuk mempertahankan Chencang serta memperkukuh pertahanannya.^{[Sanguozhi 54]}^[23]

Zhuge Liang mula-mula mengarahkan tenteranya mengepung Chencang, kemudian menghantar Jin Xiang (靳詳), seorang kawan lama kepada Hao Zhao, untuk memujuk Hao Zhao supaya menyerah diri. Hao Zhao menolak dua kali.^{[Sanguozhi zhu 20]} Walaupun Hao Zhao hanya mempunyai 1,000 orang askar untuk mempertahankan Chencang, beliau berjaya bertahan daripada serangan tentera Shu. Dalam tempoh pengepungan selama 20 hari berikutnya, Zhuge Liang menggunakan pelbagai taktik untuk menyerang Chencang – tangga serbu, pemecah pintu, menara serangan, dan terowong bawah tanah – tetapi Hao Zhao berjaya mematahkan kesemua taktik tersebut satu demi satu.^{[Sanguozhi zhu 21]} Selepas gagal menewaskan Hao Zhao dan menawan Chencang, serta setelah mendapat tahu bahawa bala bantuan Wei sedang menghampiri, Zhuge Liang mengambil keputusan untuk menarik balik tenteranya dan pulang ke pangkalan.^{[Sanguozhi zhu 22]} Wang Shuang, seorang pegawai Wei, memimpin tenteranya menyerang pasukan Shu yang sedang berundur, tetapi terbunuh dalam satu serang hendap yang dirancang oleh Zhuge Liang.^{[Sanguozhi 55]}

Pertempuran Jianwei

Pada musim bunga tahun 229, Zhuge Liang melancarkan Ekspedisi Utara yang ketiga dan mengarahkan Chen Shi untuk memimpin tentera Shu menyerang wilayah Wudu (武都; sekitar Daerah Cheng, Gansu) dan Yinping (陰平; kini Daerah Wen, Gansu), yang ketika itu dikuasai oleh Wei. Jeneral Wei, Guo Huai, mengetuai tenteranya untuk menentang Chen Shi. Namun, beliau berundur apabila mendengar bahawa Zhuge Liang telah memimpin satu angkatan tentera Shu ke Jianwei (建威; kini di Longnan, Gansu). Selepas itu, tentera Shu berjaya menawan wilayah Wudu dan Yinping.^{[Sanguozhi 56]}^[22]

Apabila Zhuge Liang pulang daripada kempen tersebut, Liu Shan mengeluarkan satu titah diraja untuk mengucapkan tahniah kepadanya atas kejayaannya menewaskan Wang Shuang semasa Ekspedisi Utara kedua dan menawan wilayah Wudu serta Yinping semasa Ekspedisi Utara ketiga. Liu Shan turut mengembalikan jawatan Canselor Diraja kepada Zhuge Liang.^{[Sanguozhi 57]}

Mengucapkan tahniah kepada Sun Quan atas menjadi maharaja

Sekitar Mei 229,^[22] Sun Quan, pemerintah negara Wu yang bersekutu dengan Shu, mengisytiharkan dirinya sebagai maharaja dan meletakkan dirinya setaraf dengan Liu Shan dari Shu. Apabila berita ini sampai ke mahkamah diraja Shu, ramai pegawai berasa marah kerana mereka menganggap Sun Quan tidak layak menjadi maharaja, lalu menggesa kerajaan Shu memutuskan hubungan dengan Wu.^{[Sanguozhi zhu 23]} Walaupun Zhuge Liang bersetuju bahawa Sun Quan tidak mempunyai keabsahan, beliau berpendapat bahawa pakatan Wu–Shu adalah penting untuk kelangsungan dan kepentingan jangka panjang Shu kerana mereka memerlukan Wu untuk terus mengekang Wei di timur sementara Shu menyerang Wei dari barat. Setelah membuat kesimpulan bahawa Shu perlu mengekalkan pakatan Wu–Shu dan tidak mengkritik Sun Quan,^{[Sanguozhi zhu 24]} beliau menghantar Chen Zhen dalam misi diplomatik ke Wu untuk mengiktiraf tuntutan takhta Sun Quan dan mengucapkan tahniah kepadanya.^{[Sanguozhi zhu 25]}

Kempen Ziwu

Pada Ogos 230,^[22] Cao Zhen mengetuai satu pasukan tentera dari Chang'an untuk menyerang Shu melalui Lembah Ziwu (子午谷). Pada masa yang sama, satu lagi tentera Wei yang diketuai oleh Sima Yi, bertindak atas perintah Cao Rui, mara ke arah Shu dari Wilayah Jing dengan belayar sepanjang Sungai Han (漢水). Titik pertemuan bagi pasukan tentera Cao Zhen dan Sima Yi ialah di Daerah Nanzheng (南鄭縣; kini terletak di Hanzhong, Shaanxi). Tentera Wei yang lain juga bersiap sedia untuk menyerang Shu dari Lembah Xie (斜谷) atau Wilayah Wuwei, Gansu.^{[Sanguozhi 58]}

Apabila Zhuge Liang mendengar tentang pergerakan terkini tentera Wei, beliau mendesak Li Yan untuk mengetuai 20,000 tentera ke Wilayah Hanzhong bagi mempertahankan Shu daripada serangan Wei.^{[Sanguozhi 59]} Li Yan menerima arahan tersebut dengan berat hati setelah dipujuk berkali-kali. Ketika Xiahou Ba mengetuai barisan hadapan ekspedisi itu melalui Laluan Ziwu (子午道) sepanjang 330 km, beliau dikenali oleh penduduk tempatan yang kemudian melaporkan kehadirannya kepada pasukan Shu. Xiahou Ba hanya sempat berundur dengan susah payah selepas tentera bantuan dari pasukan utama tiba.^{[Sanguozhi zhu 26]}

Zhuge Liang juga membenarkan Wei Yan untuk mengetuai pasukan merentasi barisan musuh ke Yangxi (陽谿; barat daya Daerah Wushan, Gansu masa kini) bagi menggalakkan kaum Qiang agar menyertai Shu Han menentang Wei. Wei Yan berjaya mengalahkan tentera Wei yang diketuai oleh Guo Huai dan Fei Yao dengan cemerlang.^{[Sanguozhi 60]} Susulan kejayaan tersebut, konflik menjadi kebuntuan yang berlarutan dengan hanya beberapa pertempuran kecil berlaku. Selepas lebih sebulan kemajuan yang perlahan dan kebimbangan terhadap kerugian besar serta pembaziran sumber, semakin ramai pegawai Wei mengemukakan memorial agar kempen ditamatkan. Keadaan diburukkan lagi dengan bentuk muka bumi yang sukar dan cuaca hujan lebat yang berterusan lebih 30 hari. Cao Rui akhirnya memutuskan untuk membatalkan kempen tersebut dan memanggil pulang para pegawai pada Oktober 230.^[22]^{[Sanguozhi 61]}

Pertempuran Gunung Qi

Pada tahun 230,^[24] Zhuge Liang melancarkan Ekspedisi Utara keempat dan sekali lagi menyerang Gunung Qi (祁山; kawasan pergunungan sekitar Daerah Li, Gansu masa kini). Beliau menggunakan lembu kayu (木牛), sejenis alat mekanikal ciptaannya, untuk mengangkut bekalan makanan ke barisan hadapan.^{[Sanguozhi 63]} Tentera Shu menyerang Daerah Tianshui dan mengepung Gunung Qi, yang dipertahankan oleh pegawai Wei iaitu Jia Si (賈嗣) dan Wei Ping (魏平).^{[Jin Shu 1]} Di Gunung Qi, Zhuge Liang berjaya meyakinkan Kebineng, seorang ketua suku kaum Xianbei, untuk menyokong Shu dalam perang menentang Wei. Kebineng kemudian pergi ke Daerah Beidi (北地郡; sekitar kawasan tengah Shaanxi masa kini) dan menggerakkan penduduk tempatan untuk menyokong Shu.^{[Sanguozhi zhu 27]}

Pada ketika itu, disebabkan Marsekal Agung Cao Zhen sedang sakit, Cao Rui mengarahkan jeneral Sima Yi untuk berpindah ke Chang'an bagi menyelia pertahanan Wei di kawasan Guanzhong bagi menentang pencerobohan Shu. Selepas membuat persiapan untuk pertempuran, Sima Yi, bersama Zhang He, Fei Yao, Dai Ling (戴陵) dan Guo Huai sebagai bawahannya, memimpin tentera Wei ke Daerah Yumi (隃麋縣; sebelah timur Daerah Qianyang, Shaanxi) dan berkubu di sana.^{[Jin Shu 2]} Beliau kemudiannya meninggalkan Fei Yao dan Dai Ling bersama 4,000 tentera untuk mempertahankan Daerah Shanggui (上邽縣; di Tianshui, Gansu masa kini), manakala beliau sendiri memimpin baki pasukan ke Gunung Qi bagi membantu Jia Si dan Wei Ping.^{[Sanguozhi zhu 28]}

Apabila Zhuge Liang mendapat tahu tentang ketibaan tentera Wei, beliau membahagikan tenteranya kepada dua kumpulan – satu kumpulan kekal di Gunung Qi, manakala beliau sendiri mengetuai satu lagi kumpulan untuk menyerang Daerah Shanggui. Beliau berjaya mengalahkan Guo Huai, Fei Yao, dan Dai Ling dalam pertempuran dan mengarahkan tenteranya mengutip hasil tuaian di Daerah Shanggui. Sebagai tindak balas, Sima Yi berpatah balik dari Gunung Qi dan menuju ke Daerah Shanggui, yang ditempuhnya dalam masa dua hari. Ketika itu, Zhuge Liang dan tenteranya telah selesai menuai gandum dan sedang bersiap untuk berundur.^{[Jin Shu 3]} Zhuge Liang bertemu dengan Sima Yi di Hanyang (漢陽), sebelah timur Daerah Shanggui, namun mereka tidak bertempur: Zhuge Liang mengarahkan tenteranya memanfaatkan bentuk muka bumi untuk menduduki kedudukan bertahan, manakala Sima Yi mengarahkan tenteranya membentuk formasi pertempuran, sambil menghantar Niu Jin mengetuai pasukan berkuda ringan ke Gunung Qi. Kebuntuan ini berakhir apabila Zhuge Liang dan tentera Shu berundur ke Lucheng (鹵城), mengambil alih kawasan perbukitan di utara dan selatan, serta menggunakan sungai sebagai penghadang semula jadi.^{[Sanguozhi zhu 29]}^{[Jin Shu 4]}

Walaupun para bawahannya berulang kali mendesak supaya beliau menyerang musuh, Sima Yi teragak-agak untuk berbuat demikian setelah melihat susun atur kem Shu di kawasan perbukitan. Namun begitu, beliau akhirnya akur apabila Jia Si dan Wei Ping mengejeknya dan mengatakan bahawa beliau akan menjadi bahan ketawa sekiranya enggan menyerang.^{[Sanguozhi zhu 30]} Sima Yi kemudian menghantar Zhang He untuk menyerang kem Shu di sebelah selatan yang dikawal oleh Wang Ping, manakala beliau sendiri mengetuai pasukan lain untuk menyerang Lucheng secara terus.^{[Sanguozhi zhu 31]} Sebagai tindak balas, Zhuge Liang mengarahkan Wei Yan, Wu Ban, dan Gao Xiang untuk mengetuai tentera Shu menentang musuh di luar Lucheng. Tentera Wei tewas dalam pertempuran tersebut, kehilangan kira-kira 3,000 orang tentera dan sebahagian peralatan ketenteraan.^{[Sanguozhi zhu 32]}

Walaupun meraih kemenangan, Zhuge Liang tidak dapat memanfaatkan momentum tersebut untuk melancarkan serangan besar-besaran ke atas musuh kerana tenteranya semakin kehabisan bekalan. Sima Yi melancarkan satu lagi serangan ke atas kem Shu dan berjaya memecahkan pertahanan Zhuge Liang. Menurut catatan dalam Book of Jin, semasa Zhuge Liang dan tentera Shu berundur pada waktu malam, Sima Yi mengetuai tenteranya mengejar dan menyebabkan lebih 10,000 korban di pihak musuh.^{[Jin Shu 5]} Namun, catatan ini dipertikaikan oleh para sejarawan^{[Jin Shu 6]}^[25] dan tidak dimasukkan dalam teks sejarah kronologi agung abad ke-11, Zizhi Tongjian.

Apa pun, menurut Records of the Three Kingdoms dan Zizhi Tongjian, Zhuge Liang berundur ke Shu bukan kerana kekalahan,^{[Sanguozhi 64]}^[26] tetapi akibat kekurangan bekalan. Zhang He mengetuai tenteranya untuk menyerang pasukan Shu yang sedang berundur, namun terperangkap dalam serangan hendap dan terbunuh.^{[Sanguozhi 64]}

Pertempuran Dataran Wuzhang

Pada musim bunga tahun 234, Zhuge Liang mengetuai lebih 100,000 tentera Shu keluar dari Lembah Xie (斜谷) dan berkhemah di Dataran Wuzhang, di tebing selatan Sungai Wei berhampiran Daerah Mei (郿縣; tenggara Daerah Fufeng kini, Shaanxi). Selain menggunakan kuda mengalir untuk mengangkut bekalan makanan ke barisan hadapan, beliau turut melaksanakan rancangan tuntian dengan mengarahkan tenteranya menanam tanaman bersama penduduk awam di tebing selatan Sungai Wei. Beliau juga melarang tenteranya daripada mengambil hasil tanaman penduduk.^{[Sanguozhi 65]}

Sebagai tindak balas terhadap pencerobohan oleh Shu, jeneral Wei, Sima Yi, mengetuai tenteranya bersama 20,000 bala bantuan ke Dataran Wuzhang untuk berdepan dengan musuh. Selepas pertempuran awal^{[Jin Shu 7]} dan serangan hendap pada waktu malam terhadap kem Shu,^{[Jin Shu 8]} Sima Yi menerima perintah daripada Maharaja Wei, Cao Rui, untuk bertahan dan tidak menyerang tentera Shu. Pertempuran itu pun berubah menjadi kebuntuan. Sepanjang tempoh ini, Zhuge Liang beberapa kali cuba memancing Sima Yi supaya menyerangnya. Dalam satu kejadian, beliau menghantar barang perhiasan wanita kepada Sima Yi sebagai sindiran. Sima Yi kelihatan marah lalu memohon kebenaran daripada Cao Rui untuk menyerang musuh, tetapi permintaan itu ditolak. Malah, Cao Rui menghantar Xin Pi sebagai wakil khas ke barisan hadapan untuk memastikan Sima Yi mematuhi perintah dan tetap berkubu. Zhuge Liang menyedari bahawa kemarahan Sima Yi hanyalah pura-pura – strategi psikologi untuk menunjukkan kepada tenteranya bahawa dia tidak akan tunduk kepada penghinaan Zhuge Liang, serta untuk memastikan pasukannya sentiasa bersedia untuk bertempur.^{[Jin Shu 9]}^{[Sanguozhi zhu 33]}

Semasa kebuntuan itu, apabila Zhuge Liang menghantar seorang utusan untuk bertemu dengan Sima Yi, Sima Yi bertanya kepada utusan tersebut mengenai rutin harian dan keadaan hidup Zhuge Liang. Utusan itu berkata bahawa Zhuge Liang memakan tiga hingga empat sheng bijirin setiap hari dan bahawa beliau mengurus hampir segala-galanya secara terperinci, kecuali perkara-perkara remeh seperti hukuman untuk kesalahan kecil. Setelah mendengar penjelasan itu, Sima Yi berkata, "Bagaimana Zhuge Kongming boleh mengharapkan untuk hidup lama? Dia akan mati tidak lama lagi."^{[Jin Shu 10]}^{[Sanguozhi zhu 34]}

Peristiwa kematian dan bedah siasat (234)

Kebuntuan di Dataran Wuzhang berlangsung selama lebih 100 hari.^{[Sanguozhi 66]} Pada suatu ketika antara 11 September dan 10 Oktober tahun 234,^[a] Zhuge Liang jatuh sakit tenat dan meninggal dunia di kem tenteranya. Ketika itu, beliau berusia 54 tahun (mengikut pengiraan umur Asia Timur).

Jin Yangqiu (晉陽秋) oleh Sun Sheng mencatatkan kisah berikut:

Sebuah meteor merah yang bersinar jatuh dari langit dalam arah timur laut ke barat daya menuju ke khemah Zhuge Liang, melantun dari tanah dan mendarat semula sebanyak tiga kali. Setiap kali ia melantun, saiznya membesar, dan mengecil semasa mendarat. (Zhuge) Liang meninggal dunia tidak lama selepas itu.^{[Sanguozhi zhu 35]}

Kitab Wei (魏書) dan Han–Jin Chunqiu (漢晉春秋) memberikan catatan yang berbeza tentang tempat kematian Zhuge Liang. Yang pertama mencatat bahawa Zhuge Liang memuntahkan darah kerana kecewa apabila tenteranya kehabisan bekalan semasa kebuntuan, lalu beliau mengarahkan tenteranya membakar khemah mereka dan berundur ke dalam sebuah lembah, di mana beliau jatuh sakit dan meninggal dunia.^{[Sanguozhi zhu 36]} Yang kedua pula mencatat bahawa beliau meninggal dunia di kediaman keluarga Guo.^{[Sanguozhi zhu 37]} Dalam anotasinya terhadap biografi Zhuge Liang, Pei Songzhi menunjukkan bahawa catatan dalam Wei Shu dan Han–Jin Chunqiu adalah salah, dan bahawa Zhuge Liang sebenarnya meninggal dunia di khemahnya di Dataran Wuzhang. Beliau juga membantah catatan Wei Shu seperti berikut:

“Tidak jelas dari situasi (dalam Pertempuran Dataran Wuzhang) siapa yang menang dan siapa yang kalah. (Wei Shu) telah melebih-lebihkan apabila ia mengatakan bahawa (Zhuge) Liang memuntahkan darah. Dengan kecemerlangan Kongming, adakah mungkin beliau akan memuntahkan darah hanya kerana Zhongda?^[f] Keterlaluan ini berpunca daripada nota yang ditulis oleh Maharaja Yuan dari Jin yang mengatakan '(Zhuge) Liang kalah dalam pertempuran dan memuntahkan darah'. Sebab mengapa (Wei Shu) menyatakan bahawa Zhuge Liang meninggal di dalam lembah adalah kerana pihak Shu hanya mengumumkan berita kematiannya selepas mereka memasuki lembah tersebut.”^{[Sanguozhi zhu 38]}

Apabila Sima Yi mendengar daripada orang awam bahawa Zhuge Liang telah meninggal dunia akibat sakit dan tentera Shu telah membakar khemah mereka serta berundur, beliau segera memimpin tenteranya untuk mengejar. Tentera Shu, di bawah arahan Yang Yi dan Jiang Wei, berpatah balik dan bersiap sedia untuk bertempur. Sima Yi kemudian menarik balik tenteranya dan berundur. Beberapa hari kemudian, semasa meninjau sisa-sisa khemah tentera Shu, Sima Yi berkata, “Alangkah geniusnya orang ini!”^{[Sanguozhi 68]} Berdasarkan pemerhatiannya bahawa tentera Shu berundur secara tergesa-gesa, beliau membuat kesimpulan bahawa Zhuge (Liang) memang telah meninggal dunia, lalu sekali lagi memimpin tenteranya untuk mengejar. Apabila Sima Yi tiba di Chi'an (赤岸), beliau bertanya kepada penduduk tempatan tentang Zhuge Liang dan mendengar satu peribahasa yang sedang tersebar: “Zhuge mati pun boleh menakutkan Zhongda yang masih hidup.^[f]” Sima Yi ketawa dan berkata, “Aku boleh meneka fikiran orang yang hidup, tetapi aku tak boleh meneka fikiran orang mati.”^{[Sanguozhi zhu 39]}^{[Jin Shu 11]}

Penguburan dan penghormatan selepas kematian

Sebuah arca Zhuge Liang di Kuil Markis Wu di Chengdu, Sichuan.

Sebelum kematiannya, Zhuge Liang menyatakan bahawa dia ingin dikebumikan dengan cara yang sangat sederhana di Gunung Dingjun (di daerah Mian, Hanzhong, Shaanxi pada masa kini): makamnya hanya perlu cukup besar untuk menempatkan kerandanya; dia akan dikebumikan dengan pakaian yang dia pakai semasa kematiannya; dan tidak perlu dikebumikan dengan sebarang objek hiasan atau perhiasan.^{[Sanguozhi 69]} Liu Shan mengeluarkan dekri imperial untuk berkabung dan memuji Zhuge Liang, serta menganugerahkan gelaran pasca kematiannya "Marquis Zhongwu" (忠武侯; "markis setia dan berani").^{[Sanguozhi 70]}

Zhuge Liang pernah menulis sebuah memorial kepada Liu Shan yang berbunyi seperti berikut dan menepati janjinya hingga kematiannya:^{[Sanguozhi 71]}

"(Saya memiliki) 800 pokok murbei dan 15 qing tanah pertanian di Chengdu, dan keluarga saya lebih dari cukup untuk makan dan berpakaian. Apabila saya pergi (dari Chengdu) atas urusan tugas, saya tidak mengeluarkan sebarang perbelanjaan yang berlebihan. Saya bergantung sepenuhnya kepada gaji rasmi saya untuk perbelanjaan peribadi saya. Saya tidak menjalankan sebarang perniagaan peribadi untuk menjana pendapatan tambahan. Jika saya memiliki sebarang sisa sutera dan kekayaan semasa kematian saya, itu bermakna saya telah mengecewakan Yang Mulia."^{[Sanguozhi 72]}

Pada musim bunga 263, Liu Shan memerintahkan agar sebuah kuil memorial untuk Zhuge Liang dibina di Daerah Mianyang (沔陽縣; kini daerah Mian, Shaanxi).^{[Sanguozhi 73]} Pada mulanya, ketika Zhuge Liang meninggal dunia pada tahun 234, ramai orang ingin kerajaan Shu membina kuil memorial untuk menghormatinya. Namun, selepas beberapa perbincangan, kerajaan memutuskan untuk tidak melakukannya kerana ia tidak mengikut peraturan kesopanan Konfusianisme. Dalam karya-karyanya, Sima Guang mencatatkan bahawa pada era Han, hanya maharaja yang disembah di kuil.^[27] Tanpa saluran rasmi untuk menyembah Zhuge Liang, orang ramai mula mengadakan perkhidmatan memorial peribadi untuk Zhuge Liang pada kesempatan-kesempatan istimewa. Beberapa waktu kemudian, ada yang mencadangkan bahawa adalah sesuai untuk membina kuil memorial bagi Zhuge Liang di Chengdu, tetapi Maharaja Shu, Liu Shan, menolak. Dua orang pegawai, Xi Long (習隆) dan Xiang Chong, kemudian menulis sebuah memorial kepada Liu Shan dan berjaya meyakinkannya untuk membina kuil memorial tersebut di Daerah Mianyang.^{[Sanguozhi zhu 40]}

Pada musim luruh 263, semasa penyerbuan Wei ke Shu, jeneral Wei, Zhong Hui, melalui kuil memorial Zhuge Liang di Daerah Mianyang dalam perjalanan dan memberi penghormatan di sana. Beliau juga mengarahkan tenteranya untuk mengelakkan aktiviti pertanian dan penebangan kayu di mana-mana berhampiran makam Zhuge Liang di Gunung Dingjun.^{[Sanguozhi 74]}

Lima anekdot Guo Chong

Shu Ji (蜀記), karya Wang Yin (王隱), mencatatkan bahawa pada suatu ketika pada awal Dinasti Jin, Sima Jun (司馬駿; 232–286), Putera Diraja Fufeng (扶風王), pernah berbincang tentang Zhuge Liang bersama para bawahannya seperti Liu Bao (劉寶), Huan Xi (桓隰), dan yang lain. Ramai antara mereka membangkitkan pandangan negatif terhadap Zhuge Liang: memilih untuk berkhidmat di bawah Liu Bei merupakan keputusan yang tidak bijak; membebankan dan menekan rakyat Shu secara berlebihan; terlalu bercita-cita tinggi; dan tidak menyedari had kemampuan dirinya sendiri. Namun begitu, terdapat seorang bernama Guo Chong (郭沖) yang tidak bersetuju dan berhujah bahawa kebijaksanaan serta kecerdikan Zhuge Liang mengatasi Guan Zhong dan Yan Ying. Dia kemudian berkongsi lima kisah mengenai Zhuge Liang yang didakwanya belum pernah diketahui oleh sesiapa. Liu Bao, Huan Xi, dan yang lain terdiam selepas mendengar lima kisah tersebut. Malah, Sima Jun secara terbuka menyokong dan mengiktiraf lima kisah yang dikemukakan oleh Guo Chong itu.^{[Sanguozhi zhu 41]}

Pei Songzhi, ketika membuat anotasi terhadap biografi rasmi Zhuge Liang dalam Sanguozhi, menganggap lima kisah yang dikemukakan oleh Guo Chong itu tidak boleh dipercayai dan meragukan. Namun begitu, beliau tetap menyertakannya dalam biografi Zhuge Liang dan menjelaskan masalah dalam setiap kisah tersebut.^{[Sanguozhi zhu 42]} Dalam ulasan penutupnya, Pei Songzhi menyatakan bahawa ahli sejarah abad ke-4 seperti Sun Sheng dan Xi Zuochi, yang terkenal dengan ketelitian mereka, berkemungkinan besar pernah menemui lima kisah Guo Chong ini semasa menjalankan kajian tentang zaman Tiga Kerajaan. Beliau mengandaikan bahawa Sun Sheng dan Xi Zuochi mungkin tidak menyertakan kisah-kisah tersebut dalam tulisan mereka kerana, seperti dirinya, mereka juga menganggap kisah-kisah itu tidak boleh dipercayai dan meragukan.^{[Sanguozhi zhu 43]}

Undang-undang yang tegas

Dalam kisah pertama, Guo Chong mendakwa bahawa Zhuge Liang menimbulkan banyak kebencian dalam kalangan rakyat apabila beliau melaksanakan undang-undang yang keras dan kejam di Wilayah Yi (meliputi kawasan Sichuan dan Chongqing masa kini). Fa Zheng, seorang penasihat kepada Liu Bei, cuba menasihati Zhuge Liang agar tidak meneruskan dasar tersebut kerana beliau percaya bahawa undang-undang yang keras dan kejam itu akan menyebabkan jurang antara rakyat Wilayah Yi dengan kerajaan Liu Bei semakin melebar. Fa Zheng turut menegaskan bahawa ketika itu kerajaan Liu Bei masih kekurangan sokongan rakyat dan belum memiliki legitimasi politik sepenuhnya, memandangkan ada segelintir rakyat yang melihat Liu Bei sebagai penakluk asing yang merampas Wilayah Yi melalui kekuatan tentera. Fa Zheng kemudian menggesa Zhuge Liang agar melonggarkan undang-undang tersebut dan memberi rakyat sedikit “ruang bernafas”.^{[Sanguozhi zhu 44]} Sebagai respons, Zhuge Liang berhujah bahawa undang-undang yang keras amat diperlukan untuk mengembalikan ketenteraman dan peraturan di Wilayah Yi serta membantu kerajaan Liu Bei meneguhkan cengkamannya ke atas wilayah dan rakyat. Beliau menyalahkan pemerintahan 'lembut' Liu Yan dan ketidakcekapan Liu Zhang sebagai punca utama berlakunya rasuah dan kemerosotan moral yang telah berakar umbi dalam Wilayah Yi. Zhuge Liang turut menyatakan bahawa cara terbaik untuk membetulkan keadaan adalah dengan mengembalikan undang-undang dan ketertiban serta mengawal pengagihan anugerah dan keistimewaan dalam kalangan rakyat.^{[Sanguozhi zhu 45]}

Pei Songzhi menegaskan tiga masalah dalam kisah ini. Pertama, ketika Fa Zheng dan Liu Bei masih hidup, Zhuge Liang sebenarnya belum berada dalam kedudukan yang cukup berkuasa untuk melaksanakan dasar sedemikian; beliau perlu memegang jawatan Gabenor Wilayah Yi (益州牧) untuk berbuat demikian, tetapi beliau hanya dilantik ke jawatan tersebut (selain beberapa jawatan lain) semasa pemerintahan Liu Shan. Kedua, memandangkan Zhuge Liang dikenali sebagai seorang yang beradab, rendah diri dan setia kepada tuannya, adalah sesuatu yang sangat bertentangan dengan wataknya jika beliau menyokong dasar yang keras dan memberikan respons yang kasar kepada Fa Zheng. Ketiga, pemerintahan yang baik—yang sememangnya sinonim dengan nama Zhuge Liang—tidak biasanya dikaitkan dengan undang-undang yang keras atau kejam.^{[Sanguozhi zhu 46]}

Percubaan membunuh Liu Bei

Dalam anekdot kedua, Guo Chong mendakwa bahawa Cao Cao pernah menghantar seorang pembunuh upahan untuk membunuh Liu Bei. Apabila pembunuh itu pertama kali bertemu Liu Bei, dia hanya dapat bercakap dari jarak jauh, jadi dia memikirkan cara untuk menarik perhatian Liu Bei dan mendekatinya. Dia mula menganalisis keadaan di wilayah kuasa Cao Cao dan mengemukakan cadangan kepada Liu Bei tentang cara untuk menyerangnya. Liu Bei mendapati idea-ideanya menarik lalu memintanya mendekat. Pada ketika itu, Zhuge Liang masuk ke bilik mesyuarat, menyebabkan pembunuh itu menjadi panik. Zhuge Liang menyedari perubahan pada wajahnya dan mula mengesyaki sesuatu. Pembunuh itu kemudian meminta diri, dengan alasan ingin ke tandas. Liu Bei berkata kepada Zhuge Liang, “Aku telah bertemu seorang lelaki yang luar biasa, yang boleh menjadi pembantu yang baik untukmu.” Apabila Zhuge Liang bertanya siapa yang dimaksudkan, Liu Bei menjawab, “Lelaki yang baru pergi ke tandas itu.” Zhuge Liang menarik nafas panjang dan berkata, “Tadi aku nampak wajahnya dipenuhi ketakutan dan kegelisahan. Cara dia mengelak daripada memandang mata dan gerak tubuhnya menunjukkan dia menyimpan niat jahat. Dia pasti seorang pembunuh yang dihantar oleh Cao Cao.” Liu Bei segera mengarahkan supaya pembunuh itu ditangkap, tetapi lelaki itu telah pun melarikan diri.^{[Sanguozhi zhu 47]}

Pei Songzhi telah menyoroti beberapa masalah dalam anekdot ini. Sekiranya insiden ini benar-benar berlaku, maka pembunuh tersebut mestilah seorang yang sangat berbakat kerana dia berjaya menarik perhatian Liu Bei dan, menurut pendapat Liu Bei, cukup layak untuk menjadi pembantu kepada Zhuge Liang. Namun, hal ini diragukan kerana pembunuh upahan biasanya adalah orang yang kasar dan tidak beradab, yang sanggup mengorbankan nyawa demi melaksanakan misi mereka. Tambahan pula, tidak masuk akal untuk seseorang yang memiliki bakat sedemikian tinggi menjadi pembunuh, sedangkan dia boleh mendapatkan kedudukan yang jauh lebih baik sebagai penasihat kepada mana-mana panglima perang besar. Lebih-lebih lagi, memandangkan Cao Cao terkenal sebagai seorang yang menghargai dan menghormati individu berbakat, adalah tidak mungkin dia akan mengorbankan seseorang yang begitu berbakat dengan menghantarnya menjalankan misi berisiko tinggi. Akhir sekali, memandangkan betapa pentingnya kejadian ini sekiranya ia benar-benar berlaku, ia sepatutnya direkodkan dalam sejarah rasmi. Namun begitu, tiada sebarang catatan mengenainya dalam sejarah rasmi.^{[Sanguozhi zhu 48]}

Strategi Kubu Kosong

Anekdot ketiga Guo Chong berkaitan dengan dakwaan bahawa Zhuge Liang menggunakan Strategi Kota Kosong terhadap Sima Yi di Yangping (陽平).^{[Sanguozhi zhu 49]}

Menolak pujian

Dalam anekdot keempat, Guo Chong mendakwa bahawa apabila Zhuge Liang kembali ke Chengdu selepas ekspedisi utara yang pertama, beliau menerima banyak pujian daripada rakan-rakan sejawat atas kejayaannya menangkap beberapa ribu keluarga Wei dan menyebabkan Jiang Wei berpaling tadah kepada Shu. Namun, secara mengejutkan, Zhuge Liang membalas dengan nada serius: "Semua rakyat di bawah langit ini ialah rakyat Empayar Han. Kini, Empayar Han masih belum dipulihkan dan rakyat masih menderita akibat peperangan. Jika hanya seorang mati kerana perang sekalipun, itu tetap menjadi kesalahan aku. Aku tidak berani menerima pujian yang dibina atas penderitaan rakyat." Rakyat Shu kemudian menyedari bahawa matlamat Zhuge Liang adalah untuk menghapuskan Wei demi memulihkan Han, bukannya sekadar memperluas sempadan Shu melalui penaklukan.^{[Sanguozhi zhu 50]}

Pei Songzhi menunjukkan bahawa matlamat Zhuge Liang untuk mencapai kemenangan mutlak ke atas Wei sudah pun diketahui umum sebelum beliau melancarkan Ekspedisi Utara yang pertama, jadi adalah sangat ganjil bagi Guo Chong untuk mengatakan bahawa rakyat Shu hanya menyedarinya selepas Zhuge Liang pulang daripada ekspedisi tersebut. Beliau juga menegaskan bahawa Ekspedisi Utara yang pertama secara keseluruhannya merupakan satu kegagalan, jadi “kejayaan” yang disebut dalam anekdot itu tidak masuk akal dan tidak wajar dianggap sebagai sesuatu yang layak dipuji. Alasan-alasan yang diberikannya termasuklah: Shu kalah dalam dua pertempuran menentang Wei semasa ekspedisi tersebut dan akhirnya gagal menawan tiga wilayah pentadbiran; Wei pula tidak mengalami apa-apa kerugian besar akibat pembelotan Jiang Wei, yang pada ketika itu hanyalah seorang tokoh kecil; dan penangkapan beberapa ribu keluarga Wei itu langsung tidak cukup untuk menebus korban besar yang dialami tentera Shu di Jieting dan Lembah Ji.^{[Sanguozhi zhu 51]}

Mendapat kepercayaan askar

Dalam anekdot kelima, Guo Chong mendakwa bahawa semasa Ekspedisi Utara yang keempat, ketika Zhuge Liang memimpin tentera Shu untuk menyerang Gunung Qi, maharaja Wei, Cao Rui, memutuskan untuk melancarkan serangan balas ke atas Shu. Beliau sendiri memimpin tentera Wei menuju ke Chang'an dan memerintahkan Sima Yi serta Zhang He untuk mengetuai 300,000 tentera elit Wei dari wilayah Yong dan Liang dalam satu operasi sulit yang mendalam ke dalam wilayah Shu dan menyerang Jiange (劍閣; di Wilayah Jiange, Sichuan), satu laluan strategik gunung. Pada masa yang sama, Zhuge Liang telah mengatur sistem giliran pergeseran, di mana pada bila-bila masa 20 peratus tentera Shu (kira-kira 80,000 orang) akan ditempatkan di Gunung Qi, sementara baki 80 peratus akan berada di belakang. Ketika tentera Wei mendekati Gunung Qi dan bersiap sedia untuk menyerang kedudukan Shu, para pembantu Zhuge Liang mendesaknya untuk menghentikan sistem pergeseran tersebut dan menumpukan seluruh tentera Shu untuk menentang tentera Wei yang lebih ramai. Zhuge Liang menjawab, "Apabila saya memimpin tentera ke medan perang, saya beroperasi berdasarkan kepercayaan. Bahkan orang-orang terdahulu merasa memalukan untuk mengkhianati kepercayaan orang lain demi mencapai tujuan sendiri. Tentera yang sepatutnya pulang boleh mengemas barang-barang mereka dan bersiap untuk pergi. Isteri mereka telah menghitung hari dan menantikan kepulangan suami mereka. Walaupun kita berada dalam situasi yang sukar dan berbahaya sekarang, kita tidak seharusnya melanggar janji kita yang sebelumnya." Apabila tentera yang sepatutnya pulang mendengar bahawa mereka dibenarkan pulang, semangat mereka meningkat dan mereka menjadi lebih bermotivasi untuk kekal dan berjuang melawan tentera Wei sebelum pulang. Mereka berbincang sesama sendiri dan berjanji untuk menggunakan nyawa mereka bagi membalas budi Zhuge Liang. Kemudian, semasa pertempuran, mereka bertempur dengan hebat dan membunuh Zhang He serta memaksa Sima Yi berundur. Zhuge Liang memenangi pertempuran tersebut kerana berjaya meraih kepercayaan tentera Shu.^{[Sanguozhi zhu 52]}

Pei Songzhi menegaskan bahawa anekdot ini bertentangan dengan catatan sejarah yang ada. Semasa Ekspedisi Utara keempat, memang benar Cao Rui berada di Chang'an, tetapi beliau tidak memimpin tentera Wei dalam pertempuran secara peribadi. Mengenai bahagian yang menyatakan Cao Rui memerintahkan Sima Yi dan Zhang He untuk mengetuai tentera berjumlah 300,000 orang untuk menyerang Jiange, Pei Songzhi berpendapat bahawa ini tidak pernah berlaku kerana amat tidak mungkin bagi tentera sebesar itu untuk melalui wilayah Guanzhong, mengelak daripada kedudukan Zhuge Liang di Gunung Qi, dan memasuki wilayah Shu tanpa dikesan. Beliau juga mendapati bahagian mengenai sistem giliran pergeseran tidak benar, kerana adalah mustahil bagi tentera ekspedisi Shu untuk memasuki wilayah Wei dan berada di sana dalam tempoh yang lama, apatah lagi untuk mengatur sistem giliran pergeseran.^{[Sanguozhi zhu 53]}

Keturunan keluarga

Isteri

Zhuge Liang berkahwin dengan anak perempuan Huang Chengyan, seorang sarjana terpencil yang tinggal di selatan Sungai Han. Dalam Xiangyang Ji (襄陽記), dicatatkan bahawa Huang Chengyan pernah berkata kepada Zhuge Liang, "Aku dengar kamu sedang mencari isteri. Aku ada seorang anak perempuan yang hodoh, berambut kuning dan berkulit gelap, tetapi bakatnya setanding dengan kamu." Zhuge Liang kemudiannya mengahwini anak perempuan Huang Chengyan. Pada masa itu, terdapat satu peribahasa di kampung mereka: "Jangan jadi seperti Kongming ketika memilih isteri. Dia akhirnya mendapat anak perempuan [Huang Chengyan] yang hodoh."^{[Sanguozhi zhu 54]} Walaupun namanya tidak dicatatkan dalam sejarah, beliau lazimnya dirujuk dalam budaya popular dengan nama "Huang Yueying" (黃月英).

Anak-anak

Zhuge Qiao (諸葛喬; 204–228), anak saudara dan anak angkat Zhuge Liang. Oleh sebab Zhuge Liang pada awalnya tidak mempunyai anak lelaki, beliau mengangkat Zhuge Qiao sebagai anak—iaitu anak kedua abang beliau, Zhuge Jin. Zhuge Qiao berkhidmat sebagai pegawai tentera dalam kerajaan Shu dan meninggal dunia pada usia muda.^{[Sanguozhi 75]}
Zhuge Zhan (諸葛瞻; 227–263), anak sulung Zhuge Liang. Beliau menjadi jeneral tentera di Shu dan berkahwin dengan puteri Maharaja Shu, Liu Shan. Beliau terkorban dalam pertempuran pada tahun 263 semasa Penaklukan Shu oleh Wei.^{[Sanguozhi 76]}
Zhuge Huai (諸葛懷), anak ketiga Zhuge Liang. Beliau hanya disebut dalam karya Zhuge Family Genealogy (諸葛氏譜) yang dirujuk dalam penerbitan tahun 1960, Collected Works of Zhuge Liang (諸葛亮集). Pada tahun 269, semasa Dinasti Jin, Maharaja Wu menjemput keturunan pegawai terkenal Dinasti Han (seperti Xiao He, Cao Shen) ke istana untuk dianugerahkan gelaran kehormat. Apabila keturunan Zhuge Liang tidak hadir, Maharaja Wu menghantar pegawainya untuk mencari mereka. Pegawai-pegawai tersebut menjumpai Zhuge Huai di Chengdu dan membawanya ke hadapan Maharaja Wu. Zhuge Huai menolak anugerah itu, dengan berkata bahawa beliau sudah cukup puas dengan tanah dan harta yang dimilikinya ketika itu. Maharaja Wu berasa gembira dan tidak memaksa beliau menerima anugerah tersebut.^[28]
Zhuge Guo (諸葛果), anak perempuan Zhuge Liang. Beliau hanya disebut dalam penerbitan Collected Works of Zhuge Liang (諸葛亮集) tahun 1960 dan dalam teks Daoisme zaman Dinasti Ming bertajuk Lidai Shenxian Tongjian (歷代神仙通鑑; "Cermin Lengkap Dewa Sepanjang Dinasti"). Ayahnya menamakan beliau Guo (果; bermaksud "pencapaian / menunaikan", makna asasnya "buah / hasil") kerana beliau ingin anak perempuannya mempelajari ilmu magis Daoisme dan menunaikan takdirnya untuk menjadi seorang makhluk abadi.^[29]

Cucu dan cicit

Zhuge Pan (諸葛攀), anak kepada Zhuge Qiao. Pada tahun 253, selepas Zhuge Ke (anak sulung Zhuge Jin) dan keluarganya dibunuh dalam satu rampasan kuasa di negeri Wu Timur, Zhuge Pan kembali kepada susur galur keturunannya yang asal (iaitu keturunan Zhuge Jin) dan berpindah ke Wu Timur untuk menyambung warisan keluarga Zhuge Jin di sana.^{[Sanguozhi 77]}
Zhuge Shang (諸葛尚; meninggal dunia 263), anak sulung Zhuge Zhan. Beliau terbunuh dalam pertempuran pada tahun 263 bersama ayahnya semasa Penaklukan Shu oleh Wei.^{[Sanguozhi 78]}
Zhuge Jing (諸葛京), anak kedua Zhuge Zhan. Selepas kejatuhan Shu, beliau berpindah ke Wilayah Hedong pada tahun 264 bersama-sama anak Zhuge Pan, Zhuge Xian (諸葛顯), dan kemudiannya berkhidmat sebagai pegawai di bawah pemerintahan Dinasti Jin setelah dipanggil sekitar April 269.^{[Sanguozhi 79]}^{[Sanguozhi zhu 55]}^{[Jin Shu 12]}
Zhuge Zhi (諸葛質), salah seorang anak Zhuge Zhan. Beliau hanya disebut dalam Zaji (雜記) yang dirujuk dalam penerbitan tahun 1960, Collected Works of Zhuge Liang (諸葛亮集). Selepas kejatuhan Shu, Liu Xun (劉恂; anak kepada Liu Shan) enggan mengikut ayahnya ke Luoyang, lalu menghantar Zhuge Zhi sebagai utusan untuk bertemu Meng Qiu (孟虬), anak kepada Meng Huo, dan meminta kebenaran untuk tinggal bersama suku kaum Nanman. Permintaan tersebut diluluskan oleh Meng Qiu.^[30]

Lain-lain

Zhuge Dan (諸葛誕; meninggal dunia 258), sepupu kepada Zhuge Liang, berkhidmat di negeri Cao Wei sebagai jeneral tentera berpangkat tinggi pada pertengahan zaman Tiga Kerajaan. Antara tahun 257 hingga 258, beliau melancarkan Pemberontakan Zhuge Dan di Shouchun terhadap pemangku pemerintah Wei, Sima Zhao, namun akhirnya pemberontakan tersebut gagal dan beliau terbunuh.^{[Sanguozhi 80]}

Penilaian dan warisan

Memegang kuasa sebagai pemangku raja

Selepas kematian Liu Bei, Liu Shan menaiki takhta kerajaan Shu Han. Beliau menganugerahkan Zhuge Liang gelaran "Markis Wilayah Wu" (武鄉侯) dan menubuhkan sebuah pejabat khas untuknya sebagai Canselor. Tidak lama kemudian, Zhuge Liang telah dilantik sebagai Gabenor Wilayah Yi, iaitu kawasan yang merangkumi sebahagian besar wilayah kerajaan Shu Han.

Dengan memegang jawatan sebagai Canselor (yang mengurus pegawai birokrasi secara langsung) dan Gabenor Wilayah (yang mengurus rakyat biasa secara langsung), ini bermakna semua urusan sivil di Wilayah Yi – sama ada melibatkan pegawai mahupun rakyat – berada di bawah kuasa penuh Zhuge Liang. Tambahan pula, penubuhan Pejabat Canselor yang bebas dengan kakitangan yang juga bebas daripada pengaruh istana menyebabkan kuasa Zhuge Liang berdiri secara relatif bebas daripada kuasa maharaja. Dalam erti kata lain, seperti yang dinyatakan dalam Sanguozhi, semua hal ehwal kerajaan Shu Han, sama ada kecil atau besar, ditangani secara langsung oleh Zhuge Liang, manakala Maharaja Liu Shan hanya bertindak sebagai pemimpin simbolik. Malah, Liu Shan sendiri dididik dan dipantau dengan ketat oleh Zhuge Liang, yang menunjukkan tahap pengaruh dan kuasa beliau dalam kerajaan. Keadaan ini berkekalan sehinggalah kematian Zhuge Liang.

Terdapat banyak cubaan untuk menjelaskan mengapa Zhuge Liang enggan memulangkan kuasa kepada Liu Shan. Yi Zhongtian mencadangkan tiga sebab:^[31]^:{{{1}}}

Zhuge Liang menyokong model di mana maharaja hanya memimpin negara secara tidak langsung dan seorang Canselor menguruskan hal ehwal negara atas namanya, sama seperti keadaan semasa Dinasti Han Barat. Pada pendapatnya, jika maharaja sendiri yang menguruskan negara, maka tidak akan ada sesiapa yang boleh dipersalahkan sekiranya berlaku masalah. Tetapi seorang Canselor boleh menanggung tanggungjawab dan menerima hukuman jika berlaku kegagalan.
Zhuge Liang secara tegas berpendapat bahawa Liu Shan tidak cukup berpengalaman untuk mengurus hal ehwal negara secara langsung, yang dianggap terlalu penting untuk sebarang kesilapan.
Keadaan Shu Han pada waktu itu memang sangat rumit dan memerlukan penyelesaian yang sangat terancang. Liu Shan yang tidak berpengalaman tidak mampu menangani masalah-masalah besar ini, tetapi Zhuge Liang mampu.

Pembaharuan ekonomi

Keluarga-keluarga bangsawan di Wilayah Yi, yang tidak dikawal oleh gabenor-gabenor sebelum ini, bebas mengeksploitasi rakyat biasa dan hidup dalam kemewahan. Akibatnya, kemiskinan menjadi berleluasa, dan pembaharuan dari segi ekonomi dan politik menjadi keutamaan utama bagi Zhuge Liang. Asas ekonomi yang kukuh juga diperlukan untuk memperkukuh kesetiaan rakyat kepada pemerintahan Shu Han dan bagi menyokong ekspedisi-ekspedisi masa hadapan menentang Cao Wei. Oleh itu, Zhuge Liang menegaskan bahawa nilai teras dasar pemerintahannya ialah untuk menstabilkan dan memperbaiki kehidupan rakyat.^[32]

Dasar-dasar baharu Zhuge Liang dilaksanakan semasa pemerintahan Liu Bei dan diteruskan pada zaman Liu Shan. Beliau membersihkan pegawai-pegawai rasuah, mengurangkan cukai, dan mengehadkan penyalahgunaan kuasa oleh golongan bangsawan terhadap rakyat biasa. Buruh paksa (corvée) dan mobilisasi ketenteraan turut dikurangkan dan dijadual semula bagi mengelakkan gangguan terhadap aktiviti pertanian, manakala sistem tuntian pertanian kendalian negara yang diperkenalkan oleh Cao Cao dilaksanakan secara meluas untuk meningkatkan hasil pengeluaran makanan. Empangan pertanian turut dibina semula dan dibaik pulih secara besar-besaran, termasuk Empangan Zhuge yang terletak di utara Chengdu dan dinamakan sempena beliau. Hasil daripada pembaharuan ini, pengeluaran pertanian Shu Han meningkat dengan ketara, cukup untuk menampung sebuah angkatan tentera yang aktif.

Pengeluaran garam, penghasilan sutera, dan pembuatan keluli – tiga industri utama di Shu – turut mendapat perhatian Zhuge Liang. Liu Bei, mengikut cadangan Zhuge Liang, telah mewujudkan biro khusus untuk menguruskan pembuatan garam dan keluli, yang pada mulanya diketuai oleh Wang Lian dan Zhang Yi, masing-masing. Sebuah biro pengurusan sutera khusus juga ditubuhkan, dan pengeluaran sutera mengalami pertumbuhan yang pesat, menjadikan Chengdu digelar "bandar Sutera". Sepanjang kehidupan negara Shu Han, ia berjaya mengumpul 200,000 helai sutera di dalam perbendaharaan negara. Sanguozhi melaporkan bahawa pengeluaran garam di Shu Han sangat makmur dan menghasilkan pendapatan yang besar kepada kerajaan. Fu Yuan, seorang tukang logam tempatan yang terkenal, dilantik oleh Zhuge Liang untuk menyelidik dalam bidang metalurgi, dan berjaya memperbaiki teknik pembuatan senjata keluli untuk tentera Shu Han.

Disebabkan oleh pergolakan politik, sistem kewangan pada akhir Dinasti Han mengalami kekacauan yang teruk. Semasa mendirikan pemerintahan di Provinsi Yi, Liu Bei dan Zhuge Liang, mengikut nasihat Liu Ba, melaksanakan reformasi kewangan yang berjaya. Mata wang baru Shu Han bukan sahaja dapat beredar dengan lancar di dalam sempadannya, tetapi juga popular di provinsi Jing yang berdekatan. Sementara itu, dasar yang serupa yang dilaksanakan oleh Cao Pi, Cao Rui, dan Sun Quan dihadapkan dengan kesukaran dan mencapai kejayaan yang terhad.^[33]

Pembaharuan undang-undang dan moral

Zhuge Liang sangat menyokong pemerintahan berasaskan undang-undang di Shu Han. Yi Zhongtian mengulas bahawa "Pemerintahan Berasaskan Undang-undang" bersama dengan "Pemerintahan Nominal oleh Maharaja dan pemerintahan langsung oleh Canselor" adalah dua legasi penting Zhuge Liang yang malangnya dilupakan oleh ramai orang.^[31]^:{{{1}}}

Selepas Liu Bei mengambil alih Daerah Yi, Zhuge Liang, bersama dengan Fa Zheng, Liu Ba, Li Yan, dan Yi Ji, menyusun kod undang-undang bagi Shu Han.^{[Sanguozhi 81]}

Untuk membendung rasuah dan kemerosotan yang berlaku di kalangan aristokrasi tempatan Yi, Zhuge Liang melaksanakan dasar Legalist dengan undang-undang yang ketat tetapi adil dan telus, serta mengehadkan kuasa keluarga kaya. Zhuge Liang bersedia untuk menghukum pegawai tinggi seperti Li Yan, rakan rapatnya seperti Ma Su, dan bahkan sanggup merendahkan dirinya sendiri demi menegakkan ketertiban undang-undang. Namun, beliau juga menghindari penyalahgunaan hukuman dan menuntut ketelitian yang tinggi dalam pelaksanaan undang-undang. Xi Zuochi memuji dasar pemerintahan berasaskan undang-undang Zhuge Liang, dengan berkata "sejak zaman Qin dan Han, tidak ada yang sebanding dengan beliau." Bahkan pegawai yang dihukum seperti Li Yan dan Liao Li sangat menghormati Zhuge Liang dan yakin bahawa beliau akan mempekerjakan mereka semula setelah hukuman tersebut mencukupi.^{[Sanguozhi 82]}^[32]

Zhuge Liang juga menggalakkan tingkah laku moral dan beliau sendiri menjalani kehidupan yang ketat dan stoik sebagai model. Beliau tidak memiliki harta berlebihan, menghindari perbelanjaan mewah, dan bergantung terutamanya pada gaji kerajaan. Pegawai-pegawai Shu Han, seperti Deng Zhi, Fei Yi, Jiang Wei, dan Zhang Yi, turut mengikuti jejak langkah beliau, mematuhi dengan ketat undang-undang dan kod moral, yang membolehkan kerajaan Shu mengekalkan tahap ketelusan dan integriti yang tinggi.^[32] Yi Zhongtian memuji Shu Han sebagai model terbaik "pemerintahan rasional" di kalangan Tiga Kerajaan, dan ketelusan serta integriti Zhuge Liang dan sekutunya yang menghalang Shu Han daripada runtuh di bawah beban perbelanjaan yang berat.^[31]^:{{{1}}}

Tidak semua orang gembira dengan dasar Legalistik seperti itu. Guo Chong menganggap dasar Zhuge Liang sebagai "kejam" dan "eksploitasi", dengan menyatakan bahawa "semua orang dari golongan bangsawan hingga rakyat biasa" berasa tidak puas hati. Pei Songzhi tidak bersetuju dengan pendapat tersebut, menganggap penguatkuasaan undang-undang Zhuge Liang adalah sesuai dan menolak dakwaan tentang eksploitasi.^{[Sanguozhi zhu 56]} Perspektif Guo Chong juga bertentangan dengan komen Chen Shou yang menyatakan, "tiada siapa yang tidak puas hati walaupun undang-undang itu ketat". Yi Zhongtian mengulas bahawa kedua-dua penilaian yang bertentangan itu adalah betul, kerana rakyat Shu gembira dengan keadilan dan ketelusan Zhuge Liang, tetapi ada juga yang tidak senang dengan keketatan beliau. Tambahan pula, keadilan dan pemerintahan undang-undang Zhuge Liang tidak dapat dielakkan menekan golongan aristokrat tempatan, menghalang mereka daripada menyalahgunakan kuasa dan memanipulasi politik serta pendapat umum. Itulah sebabnya banyak golongan intelektual tempatan Shu secara senyap menyokong pencerobohan Wei ke atas Shu, walaupun mereka juga menghormati Zhuge Liang.^[31]^:{{{1}}} Ini disokong oleh sumber-sumber kontemporari, termasuk Zhang Wen^{[Sanguozhi 83]} dan Sun Quan. Yuan Zhun dari dinasti Jin juga sangat memuji kemahiran pentadbiran dan populariti Zhuge Liang,^{[Sanguozhi zhu 57]} di mana orang ramai masih menyanyikan pujian kepada Zhuge Liang beberapa dekad selepas kematiannya.^{[Sanguozhi zhu 58]}

Dasar pendaftaran pendidikan dan bakat

Zhuge Liang sangat menghargai bakat, oleh itu beliau memberi perhatian yang mendalam kepada pendidikan untuk melatih dan merekrut lebih ramai pegawai berbakat untuk kerajaan Shu Han. Beliau menubuhkan jawatan Pembantu Penggalakan Pembelajaran (勸斈從事), yang dipegang oleh ramai intelektual terkemuka tempatan seperti Qiao Zhou, yang memegang jawatan ini untuk tempoh yang sangat lama dan mempunyai pengaruh yang besar. Chen Shou adalah salah seorang pelajarnya. Kemudian, Zhuge Liang menubuhkan sebuah Kediaman Pendidikan Besar (太斈府), sebuah pusat latihan yang menggunakan kesusasteraan Confucian sebagai buku teks. Beliau juga mencipta banyak "kediaman membaca buku" di Chengdu dan di kem-kem beliau semasa ekspedisi utara; kemudahan-kemudahan ini berfungsi sebagai tempat di mana bakat-bakat baru dapat dijumpai dan direkrut. Yao Tian, gabenor daerah Guanghan di Shu Han, berjaya mencadangkan ramai individu berbakat kepada kerajaan, yang menerima pujian meluas daripada Zhuge Liang.^[34]

Zhuge Liang juga menubuhkan mekanisme "Biro Perbincangan" untuk mengumpulkan semua perbincangan mengenai dasar tertentu, menggalakkan pegawai untuk menerima kritikan daripada bawahannya, dan memanfaatkan bakat semua pekerja untuk mencapai keputusan yang terbaik. Zhuge Liang mengamalkan sistem kenaikan pangkat meritokratik, mempromosikan dan menilai individu berdasarkan perbuatan dan kemampuan mereka, bukannya berdasarkan populariti atau latar belakang.^[34]

Strategi ketenteraan

Ciptaan

Zhuge Liang dipercayai sebagai pencipta kepada beberapa inovasi, termasuk roti kukus Cina, periuk api, dan satu alat pengangkutan automatik yang misterius tetapi sangat efisien (pada asalnya digunakan untuk mengangkut bijirin) yang dikenali sebagai "lembu kayu dan kuda mengalir" (木牛流馬), yang kadang-kadang disamakan dengan alat kereta sorong.

Walaupun beliau sering dikreditkan sebagai pencipta kepada busur silang automatik yang dinamakan sempena namanya dan dikenali sebagai "Busur Zhuge" (諸葛弩), jenis busur silang separa automatik ini sebenarnya merupakan versi yang diperbaiki daripada model yang pertama kali muncul semasa Zaman Negara-Negara Berperang. Terdapat perdebatan sama ada busur asal dari zaman itu bersifat separa automatik atau sekadar menembak beberapa anak panah serentak. Walau bagaimanapun, model yang diperbaiki oleh Zhuge Liang mampu menembak lebih jauh dan lebih pantas.^[35]

Zhuge Liang juga dikaitkan dengan pembinaan Teka-Teki Batu, iaitu susunan batu yang dikatakan mampu menghasilkan fenomena ghaib, yang terletak berhampiran Baidicheng. Satu lagi ciptaan yang dinamakan sempena dirinya ialah Tanglung Kongming, sejenis belon udara panas awal yang digunakan untuk isyarat ketenteraan.^[36] Dikatakan Zhuge Liang mencipta tanglung ini semasa beliau terkepung oleh Sima Yi di Pingyang. Pasukan sahabat yang berada berdekatan melihat mesej pada kertas tanglung tersebut dan datang menyelamatkannya. Terdapat juga kepercayaan bahawa tanglung itu dinamakan "Kongming" kerana bentuknya menyerupai penutup kepala Zhuge Liang.^[37]

Karya sastera

Beberapa buku yang secara popular dikaitkan dengan Zhuge Liang masih dapat ditemui hari ini, contohnya Thirty-Six Stratagems dan Mastering the Art of War, yang tidak harus dikelirukan dengan Seni Peperangan (The Art of War) karya Sun Tzu. Kononnya, kehebatannya dalam taktik formasi infantri dan kavalri yang berasaskan kitab klasik I Ching tiada tandingan. Tulisannya yang terkenal, Chu Shi Biao (出師表), ditulis sebelum Kempen Utara, merupakan cerminan kesetiaan teguh beliau terhadap negara Shu.^[38] Surat memorial itu dikatakan begitu menyentuh hati sehingga menyebabkan sebahagian pembaca menitiskan air mata. Selain itu, beliau juga menulis Admonition to His Son (諸葛亮誡子書), di mana beliau merenung tentang sifat rendah diri dan kesederhanaannya dalam mengejar kehidupan yang bermakna.^[39]

Zhuge Liang juga menjadi subjek dalam banyak karya sastera Cina. Puisi-puisi oleh penyair terkenal dan prolifik dari zaman Dinasti Tang, Du Fu, telah ditulis sebagai kenangan kepada beliau. Legasi Zhuge Liang yang terkenal dengan dedikasi dan kesetiaannya kelihatan seolah-olah telah dilupakan oleh generasi Du Fu, berdasarkan gambaran tentang kuil Zhuge yang terbiar dalam puisi-puisinya. Dua daripada puisi tersebut ditulis sebagai sebahagian daripada karya terkenal Du Fu yang dikenali sebagai "Puisi Kuizhou".^[40]

蜀相（武侯祠）

Perdana Menteri Shu (Kuil Marquis Wu)

丞相祠堂何處尋？
錦官城外柏森森。
映階碧草自春色，
隔葉黃鸝空好音。
三顧頻煩天下計，
兩朝開濟老臣心。
出師未捷身先死，
長使英雄淚滿襟。

Di manakah harus dicari kuil sang Perdana Menteri mulia?
Di dalam hutan yang dalam di luar Kota Sutera,
Begitu indah pemandangan musim bunga yang merenung diri,
Dan di antara dedaunan, burung oriol menyanyi.
Tiga kunjungan menjadikan dunia ini tanggungannya,
Dua orang maharaja dilayan dengan satu hati yang setia.
Namun dia gagal menyempurnakan misinya sebelum ajal,
Itulah yang membuat para wira menitiskan air mata tiada bandingan.

Satu lagi puisi karya Du Fu juga ditulis untuk memuji Zhuge Liang di kuilnya di Baidicheng.

詠懷古蹟五首：五	Lima Nyanyian Mengenang Jasa Orang Terdahulu: Nyanyian Kelima
諸葛大名垂宇宙，宗臣遺像肅清高。三分割據紆籌策，萬古雲霄一羽毛。伯仲之間見伊呂，指揮若定失蕭曹。運移漢祚終難復，志決身殲軍務勞。	Kemasyhuran Zhuge menggantung di hadapan alam semesta Patung mulianya masih berdiri di sana Membahagi tiga negeri dengan kebijaksanaannya Melayang di atas kabus zaman seperti sehelai bulu Kekuatannya setanding dengan Yi dan Lu Kebijaksanaannya setara dengan Xiao dan Cao Takdir berubah dan Dinasti Han sukar dipulihkan Namun dia tetap berjuang sepenuh hati tanpa menghiraukan rintangan.

Du Fu's quatrain "Eightfold Battle Formation" (八陣圖) tentang Stone Sentinel Maze karya Zhuge Liang, dikumpulkan dalam Three Hundred Tang Poems.

Petikan terkenal

Frasa "Han dan perompak tidak boleh berdiri bersama" (Cina ringkas: 汉贼不两立; Cina tradisional: 漢賊不兩立; pinyin: Hàn zéi bù liǎng lì) dari Chu Shi Biao yang lebih lewat sering digunakan untuk menggambarkan garis pemisah yang menandakan keadaan di mana seseorang tidak bisa berpihak pada kejahatan. Secara khusus, frasa ini adalah kutipan favorit Jenderal Chiang Kai-shek untuk membenarkan ideologi anti-komunisnya.

Frasa lain "tunduk dan berhati-hati, hingga keadaan kekurangan, tidak selesai sampai mati" (Cina ringkas: 鞠躬尽瘁，死而后已; Cina tradisional: 鞠躬盡瘁，死而後已; pinyin: jū gōng jìn cuì, sǐ ér hòu yǐ) dari Chu Shi Biao yang lebih lewat sering digunakan untuk menggambarkan komitmen dan ketekunan untuk berusaha sampai batas tertinggi.

Satu baris puisi terkenal, "Siapa yang pertama, terbangun dari Mimpi Besar? Seperti biasa, akulah yang tahu." (Cina ringkas: 大梦谁先觉？平生我自知.; Cina tradisional: 大夢誰先覺？平生我自知.; pinyin: dà mèng shuí xiān jué ? píng shēng wǒ zì zhī), juga dikaitkan dengan Zhuge Liang.

Dalam Romance of the Three Kingdoms

Novel sejarah abad ke-14, Romance of the Three Kingdoms oleh Luo Guanzhong, mengagungkan tokoh-tokoh sejarah dan peristiwa sebelum dan selama periode Tiga Kerajaan. Dalam novel ini, Zhuge Liang digambarkan sebagai seorang strategis dengan kecerdasan legendaris dan kemampuan fantastis, seperti memanggil angin yang menguntungkan dan merancang labirin batu yang magis.

Ada kebingungan besar mengenai apakah cerita-cerita tersebut bersifat sejarah atau fiksi. Setidaknya, Strategi Benteng Kosong berdasarkan catatan sejarah, meskipun tidak awalnya dikaitkan dengan Zhuge Liang.^[41] Dalam budaya Tiongkok, pertanyaan ini sebagian besar tidak relevan, karena Zhuge Liang dianggap sebagai seorang archetypal jenius strategi yang strateginya terus memengaruhi masyarakat Cina. Bersama dengan karya Sun Tzu, The Art of War, legenda-legenda Zhuge Liang menjadi dasar pemikiran strategis Tiongkok modern, baik dalam konteks militer maupun sipil.^[41]

Dalam terjemahan novel oleh Moss Roberts, penampilan Zhuge Liang digambarkan sebagai berikut:

Kongming tampak sangat tinggi, dengan wajah seperti giok yang berkilau dan sebuah pita sutra terjalin di kepalanya. Mengenakan jubah bulu bangau, ia memiliki aura ringan seperti seorang transenden spiritual.^[42]

Dalam bahasa Mandarin asli, ia mengenakan topi guanjin (綸巾), dan jubah hechang (鶴氅) yang terkait dengan ajaran Daoisme.^[13]

Berikut adalah cerita-cerita yang melibatkan Zhuge Liang dalam Romance of the Three Kingdoms:

Pertempuran Bowang – Zhuge Liang pertama kali terkenal sebagai komandan di bawah Liu Bei. Dalam pertempuran ini, dia dengan cerdik menggunakan api sebagai senjata melawan musuh, menunjukkan kepintarannya dalam strategi.
Misi Diplomatik Zhuge Liang ke Jiangdong
Meminjam Anak Panah dengan Perahu Jerami – Dalam cerita terkenal ini, Zhuge Liang menggunakan perahu-perahu tiruan yang diisi jerami untuk mencuri ribuan anak panah dari pasukan Cao Cao. Meskipun dalam versi awal cerita ini, Sun Quan atau Zhou Yu yang menjadi protagonis, Romance of the Three Kingdoms kemudian mengaitkan taktik cerdik ini dengan Zhuge Liang.
Zhuge Liang Berdoa untuk Angin Timur – Selama Pertempuran Red Cliffs, dikatakan bahwa Zhuge Liang berdoa agar angin berubah arah, yang akan membantu menghancurkan armada Cao Cao. Angin yang muncul dan membantu dalam penghancuran pasukan Cao Cao dianggap sebagai doa magic dari Zhuge Liang, menekankan kemampuannya yang mistis dalam novel ini.
Meng Huo Ditangkap dan Dibebaskan Tujuh Kali – Dalam versi cerita yang dilebih-lebihkan ini, Zhuge Liang menangkap raja Nanman, Meng Huo, tujuh kali dan membebaskannya setiap kali untuk mendapatkan kepercayaannya, menunjukkan kesabaran dan kepemimpinan strategisnya. Cerita ini dibangun berdasarkan catatan awal dalam karya Xi Zuochi.

Peristiwa sebelum kematian Zhuge Liang

Ketika Zhuge Liang jatuh sakit parah semasa Pertempuran Dataran Wuzhang, beliau cuba melakukan satu ritual untuk memanjangkan umurnya selama dua belas tahun. Namun, ritual itu gagal apabila Wei Yan masuk secara tergesa-gesa untuk memberi amaran tentang pergerakan musuh, lalu mengganggu upacara tersebut.^[43] Sebelum meninggal dunia, Zhuge Liang mewariskan karya strategiknya yang terkenal, iaitu 24 Volumes on Military Strategy (兵法二十四篇), kepada Jiang Wei,^[44] seorang jeneral muda yang sangat dipercayainya. Jiang Wei kemudiannya meneruskan legasi Zhuge Liang dengan mengetuai sebelas kempen ketenteraan ke utara menentang negeri Cao Wei.

Pemujaan Zhuge Liang

Terdapat banyak kuil yang dibina untuk memperingati Zhuge Liang. Beberapa yang paling terkenal termasuk Kuil Markis Wu di Chengdu, dan Kuil Markis Wu di Baidicheng.

Kuil Markis Wu di Chengdu, Sichuan.
Kuil Markis Wu di Baidicheng, Wilayah Fengjie, Chongqing.
Kuil Markis Wu di perumahan Zhuge Liang di Nanyang, Henan.
Kuil Markis Wu di Chengdu, Sichuan, sebuah kuil menyembah Zhuge Liang.
Kuil Markis Wu - Dataran Wuzhang didedikasikan untuk Zhuge Liang

Zhuge Liang juga kadangkala dihormati sebagai dewa pintu di kuil Cina dan Taois, biasanya bekerjasama dengan Sima Yi dari Wei.

Dalam budaya popular

Zhuge Liang sering digambarkan memakai jubah Daois dan memegang kipas tangan yang diperbuat daripada bulu kren.^[45]

Filem dan televisyen

Pelakon terkenal yang pernah membawakan watak Zhuge Liang dalam filem dan televisyen termasuk:

Adam Cheng dalam The Legendary Prime Minister – Zhuge Liang (1985)
Li Fazeng dalam Zhuge Liang (1985)
Tang Guoqiang dalam Romance of the Three Kingdoms (1994)
Pu Cunxin dalam Three Kingdoms: Resurrection of the Dragon (2008)
Takeshi Kaneshiro dalam Red Cliff (2008–09)
Lu Yi dalam Three Kingdoms (2010)
Raymond Lam dalam Three Kingdoms RPG (2012)
Wang Luoyong dalam The Advisors Alliance (2017)

Nota

^ ^a ^b ^c Sanguozhi merekodkan bahawa Zhuge Liang jatuh sakit dan meninggal dunia pada bulan ke-8 kalender lunar, tahun ke-12 dalam era Jianxing semasa pemerintahan Liu Shan.^{[Sanguozhi 67]} Bulan lunar ini bersamaan dengan 11 September hingga 10 Oktober tahun 234 dalam kalendar Gregory.
^ Cui Zhouping ialah seorang ahli keluarga Cui dari Boling dan merupakan anak kepada Cui Lie (崔烈; meninggal dunia pada tahun 193), seorang menteri berpangkat tinggi dalam pemerintahan Dinasti Han Timur.^{[Sanguozhi zhu 5]}
^ Walaupun Sanguozhi mencatatkan bahawa Liu Bei mengunjungi Zhuge Liang sebanyak tiga kali, istilah "tiga kali" itu juga boleh ditafsirkan secara metafora untuk menggambarkan beberapa kali lawatan, seperti yang terdapat dalam peribahasa Cina "一而再，再而三" (yī ér zài, zài ér sān), yang digunakan untuk menggambarkan sesuatu yang dilakukan berulang kali.
^ Liu Bei telah dilantik sebagai Jeneral Kiri (左將軍) pada tahun 199 oleh kerajaan pusat Dinasti Han selepas beliau membantu Cao Cao menewaskan Lü Bu dalam Pertempuran Xiapi.^{[Sanguozhi 27]}
^ Liu Bei mengisytiharkan dirinya sebagai "Raja Hanzhong" (漢中王) pada tahun 219 selepas kemenangannya dalam Kempen Hanzhong.^[19]
^ ^a ^b "Zhongda" adalah nama kehormatan Sima Yi.
^ "魚水君臣 ("Raja dan menteri bak ikan dan air") merujuk kepada istilah "君臣魚水" dari Rekod Tiga Kerajaan, di mana Liu Bei merujuk kepada mendapatkan perkhidmatan Zhuge Liang seolah-olah "ikan mendapat air".^{[Sanguozhi 15]}

Rujukan

Petikan daripada Sanguozhi

^ Chen and Pei 429, halaman i
^ Chen and Pei 429, 35.911: "諸葛亮字孔明，琅邪陽都人也。漢司隷校尉諸葛豐後也。父珪，字君貢，漢末為太山郡丞。"
^ Chen and Pei 429, 52.1231–1242.
^ ^a ^b Chen and Pei 429, 35.911: "亮早孤，從父玄為袁術所署豫章太守，玄將亮及亮弟均之官。"
^ Chen and Pei 429, 35.911: "亮少有逸眾之才，英霸之器，身長八尺，容貌甚偉，時人異焉。"
^ Chen and Pei 429, 35.911: "會漢朝更選朱皓代玄。玄素與荊州牧劉表有舊，往依之。"
^ Chen and Pei 429, 35.911: "玄卒，亮躬耕隴畒，好為梁父吟。"
^ Chen and Pei 429, 35.911: "每自比於管仲、樂毅，時人莫之許也。惟博陵崔州平、潁川徐庶元直與亮友善，謂為信然。"
^ Chen and Pei 429, 35.912: "時先主屯新野。徐庶見先主，先主器之，謂先主曰：「諸葛孔明者，卧龍也，將軍豈願見之乎？」"
^ Chen and Pei 429, 35.912: "先主曰：「君與俱來。」庶曰：「此人可就見，不可屈致也。將軍宜枉駕顧之。」"
^ Chen and Pei 429, 35.912: "由是先主遂詣亮，凡三往，乃見。"
^ Chen and Pei 429, 35.930
^ Chen and Pei 429, 35.912: "因屏人曰：「漢室傾頹， ...君謂計將安出？」"
^ Chen and Pei 429, 35.912: "亮荅曰：「自董卓已來，豪傑並起，跨州連郡者不可勝數。 ...誠如是，則霸業可成，漢室可興矣。」"
^ ^a ^b Chen and Pei 429, 35.913: "於是與亮情好日密。關羽、張飛等不恱，先主解之曰：「孤之有孔明，猶魚之有水也。願諸君勿復言。」羽、飛乃止。"
^ Chen and Pei 429, 35.914–915: "會黃祖死，得出，遂為江夏太守。俄而表卒，琮聞曹公來征，遣使請降。先主在樊聞之，率其衆南行，亮與徐庶並從，為曹公所追破， ...先主至于夏口，亮曰：「事急矣，請奉命求救於孫將軍。」"
^ Chen and Pei 429, 35.915: "亮說權曰：「海內大亂，將軍起兵據有江東，劉豫州亦收衆漢南，與曹操並爭天下。今操芟夷大難，略已平矣，遂破荊州，威震四海。英雄無所用武，故豫州遁逃至此。將軍量力而處之：若能以吳、越之衆與中國抗衡，不如早與之絕；若不能當，何不案兵束甲，北面而事之！今將軍外託服從之名，而內懷猶豫之計，事急而不斷，禍至無日矣！」"
^ Chen and Pei 429, 35.915: "權曰：「苟如君言，劉豫州何不遂事之乎？」"
^ Chen and Pei 429, 35.915: "亮曰：「田橫，齊之壯士耳，猶守義不辱，况劉豫州王室之胄，英才蓋世，衆士慕仰，若水之歸海，若事之不濟，此乃天也，安能復為之下乎！」"
^ Chen and Pei 429, 35.915: "權勃然曰：「吾不能舉全吳之地，十萬之衆，受制於人。吾計決矣！非劉豫州莫可以當曹操者，然豫州新敗之後，安能抗此難乎？」"
^ Chen and Pei 429, 35.915: "亮曰：「豫州軍雖敗於長阪，今戰士還者及關羽水軍精甲萬人，劉琦合江夏戰士亦不下萬人。曹操之衆遠來疲弊，聞追豫州，輕騎一日一夜行三百餘里，此所謂『彊弩之末，勢不能穿魯縞』者也。故兵法忌之，曰『必蹶上將軍』。且北方之人，不習水戰；又荊州之民附操者，偪兵勢耳，非心服也。今將軍誠能命猛將統兵數萬，與豫州協規同力，破操軍必矣。操軍破，必北還，如此則荊、吳之勢彊，鼎足之形成矣。成敗之機，在於今日。」"
^ Chen and Pei 429, 35.915: "權大恱，即遣周瑜、程普、魯肅等水軍三萬，隨亮詣先主，幷力拒曹公。"
^ Chen and Pei 429, 35.915: "曹公敗於赤壁，引軍歸鄴。"
^ Chen and Pei 429, 35.915–916: "先主遂收江南，以亮為軍師中郎將，使督零陵、桂陽、長沙三郡，調其賦稅，以充軍實。"
^ Chen and Pei 429, 35.916: "建安十六年，益州牧劉璋遣法正迎先主，使擊張魯。亮與關羽鎮荊州。"
^ Chen and Pei 429, 35.916: "先主自葭萌還攻璋，亮與張飛、趙雲等率衆泝江，分定郡縣，與先主共圍成都。"
^ Chen and Pei 429, 32.874: "曹公自出東征，助先主圍布於下邳，生禽[呂]布。先主復得妻子，從曹公還許。表先主為左將軍。"
^ Chen and Pei 429, 35.916: "成都平，以亮為軍師將軍，署左將軍府事。先主外出，亮常鎮守成都，足食足兵。"
^ Chen and Pei 429, 35.916: "二十六年，羣下勸先主稱尊號，先主未許。"
^ Chen and Pei 429, 35.916: "亮說曰：「昔吳漢、耿弇等初勸世祖即帝位，世祖辭讓，前後數四，耿純進言曰：『天下英雄喁喁，冀有所望。如不從議者，士大夫各歸求主，無為從公也。』世祖感純言深至，遂然諾之。今曹氏篡漢，天下無主，大王劉氏苗族，紹世而起，今即帝位，乃其宜也。士大夫隨大王久勤苦者，亦欲望尺寸之功如純言耳。」"
^ Chen and Pei 429, 35.916–917: "先主於是即帝位，策亮為丞相曰：「朕遭家不造，奉承大統，兢兢業業，不敢康寧，思盡百姓，懼未能綏。於戲！丞相亮其悉朕意，無怠輔朕之闕，助宣重光，以照明天下，君其勖哉！」"
^ Chen and Pei 429, 35.917: "亮以丞相錄尚書事，假節。張飛卒後，領司隷校尉。"
^ Chen and Pei 429, 35.918: "章武三年春，先主於永安病篤，召亮於成都，屬以後事。"
^ Chen and Pei 429, 35.918: "謂亮曰：「君才十倍曹丕，必能安國，終定大事。若嗣子可輔，輔之；如其不才，君可自取。」"
^ Chen and Pei 429, 35.918: "亮涕泣曰：「臣敢竭股肱之力，效忠貞之節，繼之以死！」"
^ Chen and Pei 429, 35.918: "先主又為詔勑後主曰：「汝與丞相從事，事之如父。」"
^ Chen and Pei 429, 32.891: "先主病篤，託孤於丞相亮，尚書令李嚴為副。[章武三年]夏四月癸巳，先主殂于永安宮，時年六十三。"
^ Chen and Pei 429, 35.918: "建興元年，封亮武鄉侯，開府治事。頃之，又領益州牧。政事無巨細，咸決於亮。"
^ Chen and Pei 429, 35.918: "南中諸郡，並皆叛亂，亮以新遭大喪，故未便加兵，且遣使聘吳，因結和親，遂為與國。"
^ Chen and Pei 429, 41.1009–1010, biography of Wang Lian: "時南方諸郡不賔，諸葛亮將自征之，連諫以為「此不毛之地，疫癘之鄉，不宜以一國之望，冒險而行」。亮慮諸將才不及己，意欲必往，而連言輒懇至，故停留者久之。"
^ Chen and Pei 429, 35.919: "[建興]三年春，亮率衆南征，其秋悉平。"
^ Chen and Pei 429, 35.919: "軍資所出，國以富饒，乃治戎講武，以俟大舉。"
^ Chen and Pei 429, 35.919–920: "[建興]五年，率諸軍北駐漢中，臨發，上疏曰：..."
^ Chen and Pei 429, 35.920: "遂行，屯于沔陽。"
^ Chen and Pei 429, 35.922: "[建興]六年春，揚聲由斜谷道取郿，使趙雲、鄧芝為疑軍，據箕谷，魏大將軍曹真舉衆拒之。亮身率諸軍攻祁山，戎陣整齊，賞罰肅而號令明，南安、天水、安定三郡叛魏應亮，關中響震。"
^ Chen and Pei 429, 35.922: "魏明帝西鎮長安，命張郃拒亮。"
^ ^a ^b Chen and Pei 429, 36.949, biography of Zhao Yun: "[建興]五年，隨諸葛亮駐漢中。明年，亮出軍，揚聲由斜谷道，曹真遣大衆當之。亮令雲與鄧芝往拒，而身攻祁山。雲、芝兵弱敵彊，失利於箕谷，然歛衆固守，不至大敗。"
^ Chen and Pei 429, 17.526, biography of Zhang He: "諸葛亮出祁山。加郃位特進，遣督諸軍，拒亮將馬謖於街亭。謖依阻南山，不下據城。郃絕其汲道，擊，大破之。南安、天水、安定郡反應亮，郃皆破平之。"
^ Chen and Pei 429, 35.922: "亮使馬謖督諸軍在前，與郃戰于街亭。謖違亮節度，舉動失宜，大為郃所破。"
^ Chen and Pei 429, 35.922: "亮拔西縣千餘家，還于漢中，戮謖以謝衆。"
^ Chen and Pei 429, 35.922: "上疏曰：「臣以弱才，叨竊非據，親秉旄鉞以厲三軍，不能訓章明法，臨事而懼，至有街亭違命之闕，箕谷不戒之失，咎皆在臣授任無方。臣明不知人，恤事多闇，春秋責帥，臣職是當。請自貶三等，以督厥咎。」"
^ Chen and Pei 429, 35.922: "於是以亮為右將軍，行丞相事，所總統如前。"
^ Chen and Pei 429, 36.950, biography of Zhao Yun: "[建興]七年卒。"
^ Chen and Pei 429, 9.281, biography of Cao Zhen: "[曹]眞以亮懲於祁山，後出必從陳倉，乃使將軍郝昭、王生守陳倉，治其城。明年春，亮果圍陳倉，已有備而不能克。"
^ Chen and Pei 429, 35.924: "冬，亮復出散關，圍陳倉，曹真拒之，亮糧盡而還。魏將王雙率騎追亮，亮與戰，破之，斬雙。"
^ Chen and Pei 429, 35.924: "[建興]七年，亮遣陳戒攻武都、陰平。魏雍州刺史郭淮率衆欲擊戒，亮自出至建威，淮退還，遂平二郡。"
^ Chen and Pei 429, 35.924: "詔策亮曰：「街亭之役，咎由馬謖，而君引愆，深自貶抑，重違君意，聽順所守。前年耀師，馘斬王雙；今歲爰征，郭淮遁走；降集氐、羌，興復二郡，威鎮凶暴，功勳顯然。方今天下騷擾，元惡未梟，君受大任，幹國之重，而乆自挹損，非所以光揚洪烈矣。今復君丞相，君其勿辭。」"
^ Chen and Pei 429, 9.282, biography of Cao Zhen: "眞以八月發長安，從子午道南入。司馬宣王泝漢水，當會南鄭。諸軍或從斜谷道，或從武威入。"
^ Chen and Pei 429, 40.999, biography of Li Yan: "八年，遷驃騎將軍。以曹真欲三道向漢川，亮命嚴將二萬人赴漢中。亮表嚴子豐為江州都督督軍，典嚴後事。"
^ Chen and Pei 429, 40.1002, biography of Wei Yan: "八年，使延西入羌中，魏後將軍費瑤、雍州刺史郭淮與延戰于陽谿，延大破淮等，遷為前軍師征西大將軍，假節，進封南鄭侯。"
^ Chen and Pei 429, 9.282, biography of Cao Zhen: "會大霖雨三十餘日，或棧道斷絕，詔眞還軍。"
^ "亮性長於巧思，損益連弩，木牛流馬，皆出其意﹔推演兵法，作八陣圖，咸得其要云。" Dipetik dalam Chen and Pei 429, 35.925.
^ Chen and Pei 429, 35.925: "[建興]九年，亮復出祁山，以木牛運。"
^ ^a ^b Chen and Pei 429, 35.925: "糧盡退軍，與魏將張郃交戰，射殺郃。"
^ Chen and Pei 429, 35.925: "亮每患糧不繼，使己志不申，是以分兵屯田，為久駐之基。耕者雜於渭濵居民之間，而百姓安堵，軍無私焉。"
Chen and Pei 429, 35.925: "[建興]十二年春，亮悉大衆由斜谷出，以流馬運，據武功五丈原，與司馬宣王對於渭南。"
^ Chen and Pei 429, 35.925: "相持百餘日。"
^ Chen and Pei 429, 35.925: "其年八月，亮疾病，卒于軍，時年五十四。"
^ Chen and Pei 429, 35.925: "及軍退，宣王案行其營壘處所，曰：「天下奇才也！」"
^ Chen and Pei 429, 35.927: "亮遺命葬漢中定軍山，因山為墳，冢足容棺，歛以時服，不須器物。"
^ Chen and Pei 429, 35.927: "詔策曰：「惟君體資文武，明叡篤誠，受遺託孤，匡輔朕躬，繼絕興微，志存靖亂；爰整六師，無歲不征，神武赫然，威鎮八荒，將建殊功於季漢，參伊、周之巨勳。如何不弔，事臨垂克，遘疾隕喪！朕用傷悼，肝心若裂。夫崇德序功，紀行命謚，所以光昭將來，刊載不朽。今使使持節左中郎將杜瓊，贈君丞相武鄉侯印綬，謚君為忠武侯。魂而有靈，嘉茲寵榮。嗚呼哀哉！嗚呼哀哉！」"
^ Chen and Pei 429, 35.927: "及卒，如其所言。"
^ Chen and Pei 429, 35.927: "初，亮自表後主曰：「成都有桑八百株，薄田十五頃，子弟衣食，自有餘饒。至於臣在外任，無別調度，隨身衣食，悉仰於官，不別治生，以長尺寸。若臣死之日，不使內有餘帛，外有贏財，以負陛下。」"
^ Chen and Pei 429, 35.928: "景耀六年春，詔為亮立廟於沔陽。"
^ Chen and Pei 429, 35.928: "秋，魏鎮西將軍鍾會征蜀，至漢川，祭亮之廟，令軍士不得於亮墓所左右芻牧樵採。"
^ Chen and Pei 429, 35.931
^ Chen and Pei 429, 35.932
^ Chen and Pei 429, 35.931–932
^ Chen and Pei 429, 35.932
^ Chen and Pei 429, 35.932
^ Chen and Pei 429, 28.769–774, biography of Zhuge Dan
^ Chen and Pei 429, 38.971, biography of Yi Ji: "[伊籍]與諸葛亮、法正、劉巴、李嚴共造《蜀科》；《蜀科》之製，由此五人焉。"
^ Chen and Pei 429, 40.1001 n. 2, biography of Li Yan: "諸葛亮又與平[i.e. Li Yan]子豐教曰：「吾與君父子戮力以獎漢室，此神明所聞，非但人知之也。表都護典漢中，委君於東關者，不與人議也。謂至心感動，終始可保，何圖中乖乎！昔楚卿屢絀，亦乃克復，思道則福，應自然之數也。原寬慰都護，勤追前闕。今雖解任，形業失故，奴婢賓客百數十人，君以中郎參軍居府，方之氣類，猶為上家。若都護思負一意，君與公琰推心從事者，否可複通，逝可複還也。詳思斯戒，明吾用心，臨書長嘆，涕泣而已。」"
^ Chen and Pei 429, 57.1330, biography of Zhang Wen: "權既陰銜溫稱美蜀政，又嫌其聲名大盛，眾庶炫惑，恐終不為己用，思有以中傷之。"

Petikan daripada Sanguozhi zhu

^ Wei, Book of Wu: "其先葛氏，本琅邪諸縣人，後徙陽都。陽都先有姓葛者，時人謂之諸葛，因以為氏。" Cited in Chen and Pei 429, 52.1232 n. 1, biography of Zhuge Jin.
^ Ying, Fengsu Tongyi: "葛嬰為陳涉將軍，有功而誅，孝文帝追錄，封其孫諸縣侯，因幷氏焉。此與吳書所說不同。" Cited in Chen and Pei 429, 52.1232 n. 1, biography of Zhuge Jin.
^ Xi, Xiangyang Ji: "[龐]德公子山民，亦有令名，娶諸葛孔明小姊。" Cited in Chen and Pei 429, 37.954 n. 1, continued from previous page, biography of Pang Tong.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮家于南陽之鄧縣，在襄陽城西二十里，號曰隆中。" Cited in Chen and Pei 429, 35.911 n. 2.
^ Cui Shipu: "州平，太尉烈子，均之弟也。" Cited in Chen and Pei 429, 35.911 n. 3.
^ ^a ^b Yu, Weilüe: "亮在荊州，以建安初與潁川石廣元、徐元直、汝南孟公威等俱游學，三人務於精熟，而亮獨觀其大略。" Cited in Chen and Pei 429, 35.911 n. 3.
^ Yu, Weilüe: "每晨夜從容，常抱膝長嘯，而謂三人曰：「卿諸人仕進可至郡守刺史也。」三人問其所志，亮但笑而不言。" Cited in Chen and Pei 429, 35.911 n. 3.
^ Xi, Xiangyang Ji: "劉備訪世事於司馬德操。德操曰：「儒生俗士，豈識時務？識時務者在乎俊傑。此間自有伏龍、鳳雛。」備問為誰，曰：「諸葛孔明、龐士元也。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.913 n. 1.
^ Yuan, Yuanzi: "張子布薦亮於孫權，亮不肯留。人問其故，曰：「孫將軍可謂人主，然觀其度，能賢亮而不能盡亮，吾是以不留。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.916 n. 1.
^ Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.916 n. 1: "臣松之以為袁孝尼著文立論，甚重諸葛之為人，至如此言則失之殊遠。觀亮君臣相遇，可謂希世一時，終始以分，誰能間之？寧有中違斷金，甫懷擇主，設使權盡其量，便當翻然去就乎？葛生行己，豈其然哉！關羽為曹公所獲，遇之甚厚，可謂能盡其用矣，猶義不背本，曾謂孔明之不若雲長乎！"
^ Lingling Xianxian Zhuan: "亮時住臨烝。" Cited in Chen and Pei 429, 35.916 n. 2.
^ Chen Shou, Zhuge Liang ji: "是歲，魏司徒華歆、司空王朗、尚書令陳羣、太史令許芝、謁者僕射諸葛璋各有書與亮，陳天命人事，欲使舉國稱藩。" Cited in Chen and Pei 429, 35.918 n. 2.
^ Chen Shou, Zhuge Liang ji: "亮遂不報書，作正議曰：「昔在項羽，起不由德，雖處華夏，秉帝者之勢，卒就湯鑊，為後永戒。魏不審鑒，今次之矣；免身為幸，戒在子孫。而二三子各以耆艾之齒，承偽指而進書，有若崇、竦稱莽之功，亦將偪于元禍苟免者邪！昔世祖之創迹舊基，奮羸卒數千，摧莽彊旅四十餘萬於昆陽之郊。夫據道討淫，不在衆寡。及至孟德，以其譎勝之力，舉數十萬之師，救張郃於陽平，勢窮慮悔，僅能自脫，辱其鋒銳之衆，遂喪漢中之地，深知神器不可妄獲，旋還未至，感毒而死。子桓淫逸，繼之以篡。縱使二三子多逞蘇、張詭靡之說，奉進驩兜滔天之辭，欲以誣毀唐帝，諷解禹、稷，所謂徒喪文藻煩勞翰墨者矣。夫大人君子之所不為也。又軍誡曰：『萬人必死，橫行天下。』昔軒轅氏整卒數萬，制四方，定海內，況以數十萬之衆，據正道而臨有罪，可得干擬者哉！」" Cited in Chen and Pei 429, 35.918–919 n. 2.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮至南中，所在戰捷。聞孟獲者，為夷、漢所服，募生致之。旣得，使觀於營陣之間，曰：「此軍何如？」獲對曰：「向者不知虛實，故敗。今蒙賜觀看營陣，若祇如此，即定易勝耳。」亮笑，縱使更戰，七縱七禽，而亮猶遣獲。獲止不去，曰：「公，天威也，南人不復反矣。」遂至滇池。" Cited in Chen and Pei 429, 35.921 n. 2.
^ Yu, Weilüe: "始，國家以蜀中惟有劉備。備旣死，數歲寂然無聞，是以略無備預；而卒聞亮出，朝野恐懼，隴右、祁山尤甚，故三郡同時應亮。" Cited in Chen and Pei 429, 35.922 n. 1.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "或勸亮更發兵者，亮曰：「大軍在祁山、箕谷，皆多於賊，而不能破賊為賊所破者，則此病不在兵少也，在一人耳。今欲減兵省將，明罰思過，校變通之道於將來；若不能然者，雖兵多何益！自今已後，諸有忠慮於國，但勤攻吾之闕，則事可定，賊可死，功可蹻足而待矣。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.923 n. 3.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "於是考微勞，甄烈壯，引咎責躬，布所失於天下，厲兵講武，以為後圖，戎士簡練，民忘其敗矣。" Cited in Chen and Pei 429, 35.923 n. 3.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮聞孫權破曹休，魏兵東下，關中虛弱。" Cited in Chen and Pei 429, 35.923 n. 3.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "十一月，上言曰：「先帝慮漢賊不兩立， ... 非臣之明所能逆覩也。」於是有散關之役。此表，亮集所無，出張儼默記。" Cited in Chen and Pei 429, 35.923–924 n. 3, with a comment that the quoted text does not appear in Chen Shou's Zhuge Liang ji, coming rather from Zhang Yan's "notes".
^ Yu, Weilüe: "亮圍陳倉，使昭鄉人靳詳於城外遙說之， ...詳以昭語告亮，亮又使詳重說昭，言人兵不敵，無為空自破滅。 ...詳乃去。" Cited in Chen and Pei 429, 3.95 n. 4.
^ Yu, Weilüe: "亮自以有眾數萬，而昭兵才千餘人，又度東救未能便到，乃進兵攻昭，起雲梯衝車以臨城。昭於是以火箭逆射其雲梯，梯然，梯上人皆燒死。昭又以繩連石磨壓其衝車，衝車折。亮乃更為井闌百尺以射城中，以土丸填壍，欲直攀城，昭又於內築重牆。亮足為城突，欲踊出於城裏，昭又於城內穿地橫截之。" Cited in Chen and Pei 429, 3.95 n. 4.
^ Yu, Weilüe: "晝夜相攻拒二十餘日，亮無計，救至，引退。" Cited in Chen and Pei 429, 3.95 n. 4.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "是歲，孫權稱尊號，其羣臣以並尊二帝來告。議者咸以為交之无益，而名體弗順，宜顯明正義，絕其盟好。" Cited in Chen and Pei 429, 35.924 n. 1.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮曰：「權有僭逆之心久矣， ...權僭之罪，未宜明也。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.924 n. 1.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "乃遣衞尉陳震慶權正號。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1 (continued from p. 924).
^ Yu, Weilüe: "黃初中為偏將軍。子午之役，霸召為前鋒，進至興勢圍，安營在曲谷中。蜀人望知其是霸也，指下兵攻之。霸手戰鹿角間，賴救至，然後解。" Cited in Chen and Pei 429, 9.272 n. 1, biography of Xiahou Yuan.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮圍祁山，招鮮卑軻比能，比能等至故北地石城以應亮。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "於是魏大司馬曹真有疾，司馬宣王自荊州入朝， ...乃使西屯長安，督張郃、費曜、戴陵、郭淮等。宣王使曜、陵留精兵四千守上邽，餘衆悉出，西救祁山。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮分兵留攻，自逆宣王于上邽。郭淮、費曜等徼亮，亮破之，因大芟刈其麥，與宣王遇于上邽之東，斂兵依險，軍不得交，亮引而還。宣王尋亮至于鹵城。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "張郃曰：「彼遠來逆我，請戰不得，謂我利在不戰，欲以長計制之也。且祁山知大軍以在近，人情自固，可止屯於此，分為奇兵，示出其後，不宜進前而不敢偪，坐失民望也。今亮縣軍食少，亦行去矣。」宣王不從，故尋亮。旣至，又登山掘營，不肯戰。賈栩、魏平數請戰，因曰：「公畏蜀如虎，柰天下笑何！」宣王病之。諸將咸請戰。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "[建興九年]五月辛巳，乃使張郃攻无當監何平於南圍，自案中道向亮。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮使魏延、高翔、吳班赴拒，大破之，獲甲首三千級、玄鎧五千領、角弩三千一百張，宣王還保營。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925–926 n. 1.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮自至，數挑戰。宣王亦表固請戰。使衞尉辛毗持節以制之。姜維謂亮曰：「辛佐治仗節而到，賊不復出矣。」亮曰：「彼本無戰情，所以固請戰者，以示武於其衆耳。將在軍，君命有所不受，苟能制吾，豈千里而請戰邪！」" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 3.
^ Sun, Wei Shi Chunqiu: "亮使至，問其寢食及其事之煩簡，不問戎事。使對曰：「諸葛公夙興夜寐，罰二十以上，皆親擥焉；所噉食不至數升。」宣王曰：「亮將死矣。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 3.
^ Sun, Jin Yangqiu: "有星赤而芒角，自東北西南流，投于亮營，三投再還，往大還小。俄而亮卒。" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 4.
^ Wang, Book of Wei: "亮糧盡勢窮，憂恚歐血，一夕燒營遁走，入谷，道發病卒。" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 4.
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮卒于郭氏塢。" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 4.
^ Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.926–927 n. 4: "臣松之以為亮在渭濵，魏人躡跡，勝負之形，未可測量，而云歐血，蓋因亮自亡而自誇大也。夫以孔明之略，豈為仲達歐血乎？及至劉琨喪師，與晉元帝箋亦云「亮軍敗歐血」，此則引虛記以為言也。其云入谷而卒，緣蜀人入谷發喪故也。"
^ Xi, Han–Jin Chunqiu: "楊儀等整軍而出，百姓奔告宣王，宣王追焉。姜維令儀反旗鳴鼓，若將向宣王者，宣王乃退，不敢偪。於是儀結陣而去，入谷然後發喪。宣王之退也，百姓為之諺曰：「死諸葛走生仲達。」或以告宣王，宣王曰：「吾能料生，不便料死也。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.927 n. 5.
^ Xi, Xiangyang Ji: "亮初亡，所在各求為立廟，朝議以禮秩不聽，百姓遂因時節私祭之於道陌上。言事者或以為可聽立廟於成都者，後主不從。步兵校尉習隆、中書郎向充等共上表曰：「臣聞周人懷召伯之德，甘棠為之不伐；越王思范蠡之功，鑄金以存其像。自漢興以來，小善小德而圖形立廟者多矣。況亮德範遐邇，勳蓋季世，王室之不壞，實斯人是賴，而蒸甞止於私門，廟像闕而莫立，使百姓巷祭，戎夷野祀，非所以存德念功，述追在昔者也。今若盡順民心，則瀆而無典，建之京師，又偪宗廟，此聖懷所以惟疑也。臣愚以為宜因近其墓，立之於沔陽，使所親屬以時賜祭，凡其臣故吏欲奉祠者，皆限至廟。斷其私祀，以崇正禮。」於是始從之。" Cited in Chen and Pei 429, 35.928–929 n. 1.
^ Wang, Shu ji: "晉初，扶風王駿鎮關中，司馬高平劉寶、長史熒陽桓隰諸官屬士大夫共論諸葛亮，于時譚者多譏亮託身非所，勞困蜀民，力小謀大，不能度德量力。金城郭沖以為亮權智英略，有踰管、晏，功業未濟，論者惑焉，條亮五事隱沒不聞於世者，寶等亦不能復難。扶風王慨然善冲之言。" Cited in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1.
^ Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1: "臣松之以為亮之異美，誠所願聞，然冲之所說，實皆可疑，謹隨事難之如左。"
^ Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.926 n. 2: "孫盛、習鑿齒搜求異同，罔有所遺，而並不載沖言，知其乖剌多矣。"
^ Wang, Shu ji, quoting Guo Chong: "其一事曰：亮刑法峻急，刻剥百姓，自君子小人咸懷怨歎，法正諫曰：「昔高祖入關，約法三章，秦民知德，今君假借威力，跨據一州，初有其國，未垂惠撫；且客主之義，宜相降下，願緩刑弛禁，以慰其望。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1.
^ Wang, Shu ji, quoting Guo Chong quoting Zhuge Liang: "亮荅曰；「君知其一，未知其二。秦以無道，政苛民怨，匹夫大呼，天下土崩，高祖因之，可以弘濟。劉璋闇弱，自焉已來有累世之恩，文法羈縻，互相承奉，德政不舉，威刑不肅。蜀土人士，專權自恣，君臣之道，漸以陵替；寵之以位，位極則賤，順之以恩，恩竭則慢。所以致弊，實由於此。吾今威之以法，法行則知恩，限之以爵，爵加則知榮；榮恩並濟，上下有節。為治之要，於斯而著。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1.
^ Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1: "難曰：案法正在劉主前死，今稱法正諫，則劉主在也。諸葛職為股肱，事歸元首，劉主之世，亮又未領益州，慶賞刑政不出於己。尋沖所述亮荅，專自有其能，有違人臣自處之宜。以亮謙順之體，殆必不然。又云亮刑法峻急，刻剥百姓，未聞善政以刻剥為稱。"
^ Wang, Shu ji, quoting Guo Chong: "其二事曰：曹公遣刺客見劉備，方得交接，開論伐魏形勢，甚合備計。稍欲親近，刺者尚未得便會，旣而亮入，魏客神色失措。亮因而察之，亦知非常人。須臾，客如厠，備謂亮曰；「向得奇士，足以助君補益。」亮問所在，備曰：「起者其人也。」亮徐歎曰：「觀客色動而神懼，視低而忤數，姦形外漏，邪心內藏，必曹氏刺客也。」追之，已越墻而走。" Cited in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1.
^ Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.918 n. 1 (continued from previous page): "難曰：凡為刺客，皆暴虎馮河，死而無悔者也。劉主有知人之鑒，而惑於此客，則此客必一時之奇士也。又語諸葛云「足以助君補益」，則亦諸葛之流亞也。凡如諸葛之儔，鮮有為人作刺客者矣，時主亦當惜其器用，必不投之死地也。且此人不死，要應顯達為魏，竟是誰乎？何其寂蔑而無聞！"
^ Chen and Pei 429, 35.921 n. 5
^ Wang, Shu ji, quoting Guo Chong: "郭沖四事曰：亮出祁山，隴西、南安二郡應時降，圍天水，拔兾城，虜姜維，驅略士女數千人還蜀。人皆賀亮，亮顏色愀然有戚容，謝曰：「普天之下，莫非漢民，國家威力未舉，使百姓困於犲狼之吻。一夫有死，皆亮之罪，以此相賀，能不為愧。」於是蜀人咸知亮有吞魏之志，非惟拓境而已。" Cited in Chen and Pei 429, 35.922 n. 2.
^ Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.922–923 n. 2: "難曰：亮有吞魏之志乆矣，不始於此衆人方知也，且于時師出無成，傷缺而反者衆，三郡歸降而不能有。姜維，天水之匹夫耳，獲之則於魏何損？拔西縣千家，不補街亭所喪，以何為功，而蜀人相賀乎？"
^ Wang, Shu ji, quoting Guo Chong: "郭沖五事曰：魏明帝自征蜀，幸長安，遣宣王督張郃諸軍，雍、涼勁卒三十餘萬，潛軍密進，規向劒閣。亮時在祁山，旌旗利器，守在險要，十二更下，在者八万。時魏軍始陳，幡兵適交，參佐咸以賊衆彊盛，非力不制，宜權停下兵一月，以并聲勢。亮曰：「吾統武行師，以大信為本，得原失信，古人所惜；去者束裝以待期，妻子鶴望而計日，雖臨征難，義所不廢。」皆催遣令去。於是去者感恱，願留一戰，住者憤踊，思致死命。相謂曰：「諸葛公之恩，死猶不報也。」臨戰之日，莫不拔刃爭先，以一當十，殺張郃，却宣王，一戰大剋，此信之由也。" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 2.
^ Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.926 n. 2: "難曰：臣松之案：亮前出祁山，魏明帝身至長安耳，此年不復自來。且亮大軍在關、隴，魏人何由得越亮徑向劒閣？亮旣在戰場，本無乆駐之規，而方休兵還蜀，皆非經通之言。"
^ Xi, Xiangyang Ji: "黃承彥者，高爽開列，為沔南名士，謂諸葛孔明曰：「聞君擇婦；身有醜女，黃頭黑色，而才堪相配。」孔明許，即載送之。時人以為笑樂，鄉里為之諺曰：「莫作孔明擇婦，止得阿承醜女。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.929 n. 2.
^ Jin Taishi qiju zhu: "詔曰：「諸葛亮在蜀，盡其心力，其子瞻臨難而死義，天下之善一也。」其孫京，隨才署吏，後為郿令。" Cited in Chen and Pei 429, 35.932 n. 2.
^ Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1: "臣松之以為亮之異美，誠所願聞，然沖之所說，實皆可疑，謹隨事難之如左：其《一事》曰：亮刑法峻急，刻剝百姓，自君子小人咸懷怨歎，法正諫曰：「昔高祖入關，約法三章，秦民知德，今君假借威力，跨據一州，初有其國，未垂惠撫；且客主之義，宜相降下，願緩刑弛禁，以慰其望。」亮答曰；「君知其一，未知其二。秦以無道，政苛民怨，匹夫大呼，天下土崩，高祖因之，可以弘濟。劉璋暗弱，自焉已來有累世之恩，文法羈縻，互相承奉，德政不舉，威刑不肅。蜀土人士，專權自恣，君臣之道，漸以陵替；寵之以位，位極則賤，順之以恩，恩竭則慢。所以致弊，實由於此。吾今威之以法，法行則知恩，限之以爵，爵加則知榮；榮恩並濟，上下有節。為治之要，於斯而著。」"
^ Yuan, Yuanzi: "亮之治蜀，田疇辟，倉廩實，器械利，蓄積饒，朝會不華，路無醉人。" Cited in Chen and Pei 429, 35.934–937 n. 1.
^ Yuan, Yuanzi: "亮死至今數十年，國人歌思，如周人之思召公也，孔子曰「雍也可使南面」，諸葛亮有焉。" Cited in Chen and Pei 429, 35.934–937 n. 1.

Petikan daripada Jin Shu

^ Book of Jin 648, vol. 1: "明年，諸葛亮寇天水，圍將軍賈嗣、魏平於祁山。"
^ Book of Jin 648, vol. 1: "乃使帝西屯長安，都督雍、梁二州諸軍事，統車騎將軍張郃、後將軍費曜、征蜀護軍戴淩、雍州刺史郭淮等討亮。 ...遂進軍隃麋。"
^ Book of Jin 648, vol. 1: "亮聞大軍且至，乃自帥衆將芟上邽之麥。 ...於是卷甲晨夜赴之，亮望塵而遁。"
^ Book of Jin 648, vol. 1: "進次漢陽，與亮相遇，帝列陣以待之。使將牛金輕騎餌之，兵才接而亮退，追至祁山。亮屯鹵城，據南北二山，斷水為重圍。"
^ Book of Jin 648, vol. 1: "帝攻拔其圍，亮宵遁，追擊破之，俘斬萬計。"
^ Book of Jin 648, vol. 1: "縱其後出，不復攻城，當求野戰，必在隴東，不在西也。"
^ Book of Jin 648, vol. 1: "遣將軍胡遵、雍州剌史郭淮共備陽遂，與亮會于積石。臨原而戰，亮不得進，還于五丈原。"
^ Book of Jin 648, vol. 1: "會有長星墜亮之壘，帝知其必敗，遣奇兵掎亮之後，斬五百餘級，獲生口千餘，降者六百餘人。"
^ Book of Jin 648, vol. 1: "時朝廷以亮僑軍遠寇，利在急戰，每命帝持重，以候其變。亮數挑戰，帝不出，因遺帝巾幗婦人之飾。帝怒，表請決戰，天子不許，乃遣骨鯁臣衞尉辛毗杖節為軍師以制之。"
^ Book of Jin 648, vol. 1: "先是，亮使至，帝問曰：「諸葛公起居何如，食可幾米？」對曰：「三四升。」次問政事，曰：「二十罰已上皆自省覽。」帝既而告人曰：「諸葛孔明其能久乎！」"
^ Book of Jin 648, vol. 1: "與之對壘百餘日，會亮病卒，諸將燒營遁走，百姓奔告，帝出兵追之。亮長史楊儀反旗鳴皷，若將距帝者。帝以窮寇不之逼，於是楊儀結陣而去。經日，乃行其營壘，觀其遺事，獲其圖書、糧穀甚衆。帝審其必死， ...追到赤岸，乃知亮死審問。時百姓為之諺曰：「死諸葛走生仲達。」帝聞而笑曰：「吾便料生，不便料死故也。」"
^ Book of Jin 648, vol. 3: "[泰始五年]二月，....己未，诏蜀相诸葛亮孙京随才署吏。" There was no ji'wei day in the 2nd month of the 5th year of the Tai'shi era; the month corresponds to 20 Mar to 18 Apr 269 in the Julian calendar.

Petikan lain

^ ^a ^b ^c ^d de Crespigny (2007), m/s. 1172.
^ ^a ^b Dillon (1998), m/s. 389.
^ ^a ^b Guo & Guo (2008), m/s. 38.
^ (老子长于养性，不可以临危难。商鞅长于理法，不可以从教化。苏、张长于驰辞，不可以结盟誓。白起长于攻取，不可以广众。子胥长于图敌，不可以谋身。尾生长于守信，不可以应变。王嘉长于遇明君，不可以事暗主。许子将长于明臧否，不可以养人物。此任长之术者也。) Zhuge Liang ji, vol. 2.
^ (故为君之道，以教令为先，诛罚为后，不教而战，是谓弃之。) Zhuge Liang ji, vol. 3.
(君臣之政，其犹天地之象，天地之象明，则君臣之道具矣。君以施下为仁，臣以事上为义。二心不可以事君，疑政不可以授臣。上下好礼，则民易使，上下和顺，则君臣之道具矣。君以礼使臣，臣以忠事君。君谋其政，臣谋其事。政者，正名也，事者，劝功也。) Zhuge Liang ji, vol. 3.
^ Deng Yinke (2007). History of China. Diterjemahkan oleh Martha Avery; Yue Pan. China Intercontinental Press. m/s. 65. ISBN 978-7508510989.
^ Auyang (2014), m/s. 290.
^ Ouyang Xiu; Song Qi, penyunting (1060). "vol. 15: treatise 5 on rites and music". Xin Tang Shu 新唐書. 上元元年，尊太公為武成王，祭典與文宣王比，以歷代良將為十哲象坐侍。秦武安君白起、漢淮陰侯韓信、蜀丞相諸葛亮、唐尚書右僕射衛國公李靖、司空英國公李勣列於左，漢太子少傅張良、齊大司馬田穰苴、吳將軍孫武、魏西河守吳起、燕晶國君樂毅列於右，以良為配。
^ Knechtges, David R. (2010). "Chen Shou". Dalam David R. Knechtges; Taiping Chang (penyunting). Ancient and Early Medieval Chinese Literature: A Reference Guide. 1. Brill. m/s. 112–116. ISBN 9789047444664.
^ Knechtges (2014).
^ Shiji, vol. 48: "葛嬰至東城，立襄彊為楚王。嬰後聞陳王已立，因殺襄彊，還報。至陳，陳王誅殺葛嬰。"
^ Xi Zuochi, Xiangyang Qijiu Ji vol. 2: "[蒯]欽從祖祺婦，卽諸葛孔明之大姊也。"
^ ^a ^b (玄德見孔明身長八尺，面如冠玉，頭戴綸巾，身披鶴氅，飄飄然有神仙之概。) Sanguo Yanyi ch. 38.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zizhi Tongjian (1084), vol. 65.
^ de Crespigny (2010), m/s. 270.
^ ^a ^b Zizhi Tongjian (1084), vol. 66.
^ Zizhi Tongjian (1084), vol. 67.
^ ^a ^b ^c Zizhi Tongjian (1084), vol. 69.
^ Zizhi Tongjian (1084), vol. 68.
^ ^a ^b ^c Zizhi Tongjian (1084), vol. 70.
^ J. Michael Farmer (2019). "3. Shu-Han". Dalam Dien, Albert E.; Knapp, Keith N. (penyunting). Cambridge History of China. 2: The Six Dynasties, 220–589. Cambridge University Press. m/s. 66–78. doi:10.1017/9781139107334. ISBN 9781139107334.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zizhi Tongjian (1084), vol. 71.
^ (大和中，魏遣將軍郝昭築城陳倉城。適訖，會諸葛亮來攻。亮本聞陳倉城惡，及至，怪其整頓，聞知昭在其中，大驚愕。) Taiping Huanyu Ji vol. 30.
^ Zizhi Tongjian (1084), vol. 72.
^ (時宣王等糧亦盡) Huayangguo Zhi vol. 7.
^ Zizhi Tongjian 1084, vol. 72: "六月，亮以糧盡退軍"
^ (及秦非笑圣聖人荡灭典礼,务尊君卑臣,于是天子之外无敢营宗庙者.) Song Wen Jian (宋文鉴; Siku Quanshu edition), vol. 76 and Chuan Jia Ji (传家集; Siku Quanshu edition), vol. 79
^ (《諸葛氏譜》：晋泰始五年己丑，王覽爲太傅，詔錄故漢名臣子孫蕭、曹、鄧、吳等後，皆赴闕受秩。孔明之後獨不至。訪知其第三子懷，公車促至，欲爵之。懷辭曰："臣家成都，有桑八百株，薄田十五頃，衣食自有餘饒。材同欞櫟，無補于國，請得歸老牖下，實隆賜也。"晋主悅而從之。) Zhuge Liang ji, Gushi vol. 1.
^ (澍案：忠武侯女名果，見《仙鑒》，以其奉事禳鬥之法，後必證仙果，故名曰果也。鶴山非妄語者，乘雲上升，未可以爲誕矣。) Zhuge Liang ji, Gushi vol. 1.
^ (澍案：《雜記》云：後帝赴洛，洮陽王恂不忍北去，與關索定策南奔，衛瓘發鐵騎追至，得霍弋、呂凱合攻，方退，諸葛質爲使，入蠻邦結好，時孟虬爲王，祝融夫人曰："却之不仁。"虬從母命，回報洮陽王，住永昌。《雜記》所雲諸葛質，瞻子也，然雲霍弋、呂凱合攻，誤矣。呂凱于雍闓之役被害，此時安得于霍弋合攻。) Zhuge Liang ji, Gushi vol. 1.
^ ^a ^b ^c ^d Yi Zhongtian (2010). Analysis of the Three Kingdoms 品三國. 2 (ed. Vietnamese). Publisher of People's Public Security.
^ ^a ^b ^c Chen Wende. Great story of Kongming Zhuge Liang. Vietnamese translation: Nguyễn Quốc Thái. Labor Publisher. 2018. Chapter 27: Agriculture and Legalism.
^ de Crespigny (2010), m/s. 256–57.
^ ^a ^b Chen Wende. Great story of Kongming Zhuge Liang. Vietnamese translation: Nguyễn Quốc Thái. Labor Publisher. 2018. Chapter 28: Talents promotion.
^ Needham (1994), m/s. 8.
^ Deng (2005).
^ Deng (2005), m/s. 113.
^ John Thompson (2003). "Zhuge Liang". John Thompson on the Guqin Silk String Zither. 19. Memorials on dispatching the troops. Dicapai pada 2016-11-21.
^ KS Vincent Poon (Ogos 2016). "'Tranquillity allows one to arrive at thinking deeply and extensively' (寧靜致遠)". Vincent's Calligraphy. Dicapai pada 2016-11-21.
^ Patterson, Gregory Magai (2015). "Du Fu's Ethnographic Imagination: Local Culture and its Contexts in the Kuizhou Poems". Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews. 37: 29–65. ISSN 0161-9705. JSTOR 26357341.
^ ^a ^b Nojonen (2009).
^ Luo & Roberts (2007), ch. 38.
^ Luo & Roberts (2007), m/s. 1886–88.
^ Luo & Roberts (2007), m/s. 1889, 2189.
^ "Ancient Cultivation Stories: Zhuge Liang's Cultivation Practise". ClearHarmony.net. Falun Dafa. 28 Julai 2005. Dicapai pada 2 Ogos 2023.

Pautan lain

Zhuge Liang style-name Kongming – A history of Zhuge Liang and his writings. Including a guide to historic sites in China connected with Zhuge Liang (archived 10 April 2012)
Karya-karya oleh Zhuge Liang di Projek Gutenberg
Karya oleh atau tentang Zhuge Liang di Internet Archive

[death_date-1] Sanguozhi merekodkan bahawa Zhuge Liang jatuh sakit dan meninggal dunia pada bulan ke-8 kalender lunar, tahun ke-12 dalam era Jianxing semasa pemerintahan Liu Shan.^{[Sanguozhi 67]} Bulan lunar ini bersamaan dengan 11 September hingga 10 Oktober tahun 234 dalam kalendar Gregory.

[27] Cui Zhouping ialah seorang ahli keluarga Cui dari Boling dan merupakan anak kepada Cui Lie (崔烈; meninggal dunia pada tahun 193), seorang menteri berpangkat tinggi dalam pemerintahan Dinasti Han Timur.^{[Sanguozhi zhu 5]}

[34] Walaupun Sanguozhi mencatatkan bahawa Liu Bei mengunjungi Zhuge Liang sebanyak tiga kali, istilah "tiga kali" itu juga boleh ditafsirkan secara metafora untuk menggambarkan beberapa kali lawatan, seperti yang terdapat dalam peribahasa Cina "一而再，再而三" (yī ér zài, zài ér sān), yang digunakan untuk menggambarkan sesuatu yang dilakukan berulang kali.

[59] Liu Bei telah dilantik sebagai Jeneral Kiri (左將軍) pada tahun 199 oleh kerajaan pusat Dinasti Han selepas beliau membantu Cao Cao menewaskan Lü Bu dalam Pertempuran Xiapi.^{[Sanguozhi 27]}

[64] Liu Bei mengisytiharkan dirinya sebagai "Raja Hanzhong" (漢中王) pada tahun 219 selepas kemenangannya dalam Kempen Hanzhong.^[19]

[Zhongda-146] "Zhongda" adalah nama kehormatan Sima Yi.

[184] "魚水君臣 ("Raja dan menteri bak ikan dan air") merujuk kepada istilah "君臣魚水" dari Rekod Tiga Kerajaan, di mana Liu Bei merujuk kepada mendapatkan perkhidmatan Zhuge Liang seolah-olah "ikan mendapat air".^{[Sanguozhi 15]}

[10] Chen and Pei 429, halaman i

[16] Chen and Pei 429, 35.911: "諸葛亮字孔明，琅邪陽都人也。漢司隷校尉諸葛豐後也。父珪，字君貢，漢末為太山郡丞。"

[17] Chen and Pei 429, 52.1231–1242.

[sgz-duplicate-18] Chen and Pei 429, 35.911: "亮早孤，從父玄為袁術所署豫章太守，玄將亮及亮弟均之官。"

[21] Chen and Pei 429, 35.911: "亮少有逸眾之才，英霸之器，身長八尺，容貌甚偉，時人異焉。"

[23] Chen and Pei 429, 35.911: "會漢朝更選朱皓代玄。玄素與荊州牧劉表有舊，往依之。"

[25] Chen and Pei 429, 35.911: "玄卒，亮躬耕隴畒，好為梁父吟。"

[28] Chen and Pei 429, 35.911: "每自比於管仲、樂毅，時人莫之許也。惟博陵崔州平、潁川徐庶元直與亮友善，謂為信然。"

[32] Chen and Pei 429, 35.912: "時先主屯新野。徐庶見先主，先主器之，謂先主曰：「諸葛孔明者，卧龍也，將軍豈願見之乎？」"

[33] Chen and Pei 429, 35.912: "先主曰：「君與俱來。」庶曰：「此人可就見，不可屈致也。將軍宜枉駕顧之。」"

[35] Chen and Pei 429, 35.912: "由是先主遂詣亮，凡三往，乃見。"

[37] Chen and Pei 429, 35.930

[38] Chen and Pei 429, 35.912: "因屏人曰：「漢室傾頹， ...君謂計將安出？」"

[39] Chen and Pei 429, 35.912: "亮荅曰：「自董卓已來，豪傑並起，跨州連郡者不可勝數。 ...誠如是，則霸業可成，漢室可興矣。」"

[fish-40] Chen and Pei 429, 35.913: "於是與亮情好日密。關羽、張飛等不恱，先主解之曰：「孤之有孔明，猶魚之有水也。願諸君勿復言。」羽、飛乃止。"

[41] Chen and Pei 429, 35.914–915: "會黃祖死，得出，遂為江夏太守。俄而表卒，琮聞曹公來征，遣使請降。先主在樊聞之，率其衆南行，亮與徐庶並從，為曹公所追破， ...先主至于夏口，亮曰：「事急矣，請奉命求救於孫將軍。」"

[42] Chen and Pei 429, 35.915: "亮說權曰：「海內大亂，將軍起兵據有江東，劉豫州亦收衆漢南，與曹操並爭天下。今操芟夷大難，略已平矣，遂破荊州，威震四海。英雄無所用武，故豫州遁逃至此。將軍量力而處之：若能以吳、越之衆與中國抗衡，不如早與之絕；若不能當，何不案兵束甲，北面而事之！今將軍外託服從之名，而內懷猶豫之計，事急而不斷，禍至無日矣！」"

[43] Chen and Pei 429, 35.915: "權曰：「苟如君言，劉豫州何不遂事之乎？」"

[44] Chen and Pei 429, 35.915: "亮曰：「田橫，齊之壯士耳，猶守義不辱，况劉豫州王室之胄，英才蓋世，衆士慕仰，若水之歸海，若事之不濟，此乃天也，安能復為之下乎！」"

[45] Chen and Pei 429, 35.915: "權勃然曰：「吾不能舉全吳之地，十萬之衆，受制於人。吾計決矣！非劉豫州莫可以當曹操者，然豫州新敗之後，安能抗此難乎？」"

[46] Chen and Pei 429, 35.915: "亮曰：「豫州軍雖敗於長阪，今戰士還者及關羽水軍精甲萬人，劉琦合江夏戰士亦不下萬人。曹操之衆遠來疲弊，聞追豫州，輕騎一日一夜行三百餘里，此所謂『彊弩之末，勢不能穿魯縞』者也。故兵法忌之，曰『必蹶上將軍』。且北方之人，不習水戰；又荊州之民附操者，偪兵勢耳，非心服也。今將軍誠能命猛將統兵數萬，與豫州協規同力，破操軍必矣。操軍破，必北還，如此則荊、吳之勢彊，鼎足之形成矣。成敗之機，在於今日。」"

[50] Chen and Pei 429, 35.915: "權大恱，即遣周瑜、程普、魯肅等水軍三萬，隨亮詣先主，幷力拒曹公。"

[51] Chen and Pei 429, 35.915: "曹公敗於赤壁，引軍歸鄴。"

[53] Chen and Pei 429, 35.915–916: "先主遂收江南，以亮為軍師中郎將，使督零陵、桂陽、長沙三郡，調其賦稅，以充軍實。"

[55] Chen and Pei 429, 35.916: "建安十六年，益州牧劉璋遣法正迎先主，使擊張魯。亮與關羽鎮荊州。"

[56] Chen and Pei 429, 35.916: "先主自葭萌還攻璋，亮與張飛、趙雲等率衆泝江，分定郡縣，與先主共圍成都。"

[58] Chen and Pei 429, 32.874: "曹公自出東征，助先主圍布於下邳，生禽[呂]布。先主復得妻子，從曹公還許。表先主為左將軍。"

[60] Chen and Pei 429, 35.916: "成都平，以亮為軍師將軍，署左將軍府事。先主外出，亮常鎮守成都，足食足兵。"

[62] Chen and Pei 429, 35.916: "二十六年，羣下勸先主稱尊號，先主未許。"

[65] Chen and Pei 429, 35.916: "亮說曰：「昔吳漢、耿弇等初勸世祖即帝位，世祖辭讓，前後數四，耿純進言曰：『天下英雄喁喁，冀有所望。如不從議者，士大夫各歸求主，無為從公也。』世祖感純言深至，遂然諾之。今曹氏篡漢，天下無主，大王劉氏苗族，紹世而起，今即帝位，乃其宜也。士大夫隨大王久勤苦者，亦欲望尺寸之功如純言耳。」"

[66] Chen and Pei 429, 35.916–917: "先主於是即帝位，策亮為丞相曰：「朕遭家不造，奉承大統，兢兢業業，不敢康寧，思盡百姓，懼未能綏。於戲！丞相亮其悉朕意，無怠輔朕之闕，助宣重光，以照明天下，君其勖哉！」"

[67] Chen and Pei 429, 35.917: "亮以丞相錄尚書事，假節。張飛卒後，領司隷校尉。"

[68] Chen and Pei 429, 35.918: "章武三年春，先主於永安病篤，召亮於成都，屬以後事。"

[69] Chen and Pei 429, 35.918: "謂亮曰：「君才十倍曹丕，必能安國，終定大事。若嗣子可輔，輔之；如其不才，君可自取。」"

[70] Chen and Pei 429, 35.918: "亮涕泣曰：「臣敢竭股肱之力，效忠貞之節，繼之以死！」"

[71] Chen and Pei 429, 35.918: "先主又為詔勑後主曰：「汝與丞相從事，事之如父。」"

[72] Chen and Pei 429, 32.891: "先主病篤，託孤於丞相亮，尚書令李嚴為副。[章武三年]夏四月癸巳，先主殂于永安宮，時年六十三。"

[73] Chen and Pei 429, 35.918: "建興元年，封亮武鄉侯，開府治事。頃之，又領益州牧。政事無巨細，咸決於亮。"

[75] Chen and Pei 429, 35.918: "南中諸郡，並皆叛亂，亮以新遭大喪，故未便加兵，且遣使聘吳，因結和親，遂為與國。"

[79] Chen and Pei 429, 41.1009–1010, biography of Wang Lian: "時南方諸郡不賔，諸葛亮將自征之，連諫以為「此不毛之地，疫癘之鄉，不宜以一國之望，冒險而行」。亮慮諸將才不及己，意欲必往，而連言輒懇至，故停留者久之。"

[81] Chen and Pei 429, 35.919: "[建興]三年春，亮率衆南征，其秋悉平。"

[82] Chen and Pei 429, 35.919: "軍資所出，國以富饒，乃治戎講武，以俟大舉。"

[83] Chen and Pei 429, 35.919–920: "[建興]五年，率諸軍北駐漢中，臨發，上疏曰：..."

[84] Chen and Pei 429, 35.920: "遂行，屯于沔陽。"

[85] Chen and Pei 429, 35.922: "[建興]六年春，揚聲由斜谷道取郿，使趙雲、鄧芝為疑軍，據箕谷，魏大將軍曹真舉衆拒之。亮身率諸軍攻祁山，戎陣整齊，賞罰肅而號令明，南安、天水、安定三郡叛魏應亮，關中響震。"

[87] Chen and Pei 429, 35.922: "魏明帝西鎮長安，命張郃拒亮。"

[dupe36-88] Chen and Pei 429, 36.949, biography of Zhao Yun: "[建興]五年，隨諸葛亮駐漢中。明年，亮出軍，揚聲由斜谷道，曹真遣大衆當之。亮令雲與鄧芝往拒，而身攻祁山。雲、芝兵弱敵彊，失利於箕谷，然歛衆固守，不至大敗。"

[89] Chen and Pei 429, 17.526, biography of Zhang He: "諸葛亮出祁山。加郃位特進，遣督諸軍，拒亮將馬謖於街亭。謖依阻南山，不下據城。郃絕其汲道，擊，大破之。南安、天水、安定郡反應亮，郃皆破平之。"

[90] Chen and Pei 429, 35.922: "亮使馬謖督諸軍在前，與郃戰于街亭。謖違亮節度，舉動失宜，大為郃所破。"

[91] Chen and Pei 429, 35.922: "亮拔西縣千餘家，還于漢中，戮謖以謝衆。"

[93] Chen and Pei 429, 35.922: "上疏曰：「臣以弱才，叨竊非據，親秉旄鉞以厲三軍，不能訓章明法，臨事而懼，至有街亭違命之闕，箕谷不戒之失，咎皆在臣授任無方。臣明不知人，恤事多闇，春秋責帥，臣職是當。請自貶三等，以督厥咎。」"

[94] Chen and Pei 429, 35.922: "於是以亮為右將軍，行丞相事，所總統如前。"

[99] Chen and Pei 429, 36.950, biography of Zhao Yun: "[建興]七年卒。"

[100] Chen and Pei 429, 9.281, biography of Cao Zhen: "[曹]眞以亮懲於祁山，後出必從陳倉，乃使將軍郝昭、王生守陳倉，治其城。明年春，亮果圍陳倉，已有備而不能克。"

[105] Chen and Pei 429, 35.924: "冬，亮復出散關，圍陳倉，曹真拒之，亮糧盡而還。魏將王雙率騎追亮，亮與戰，破之，斬雙。"

[106] Chen and Pei 429, 35.924: "[建興]七年，亮遣陳戒攻武都、陰平。魏雍州刺史郭淮率衆欲擊戒，亮自出至建威，淮退還，遂平二郡。"

[107] Chen and Pei 429, 35.924: "詔策亮曰：「街亭之役，咎由馬謖，而君引愆，深自貶抑，重違君意，聽順所守。前年耀師，馘斬王雙；今歲爰征，郭淮遁走；降集氐、羌，興復二郡，威鎮凶暴，功勳顯然。方今天下騷擾，元惡未梟，君受大任，幹國之重，而乆自挹損，非所以光揚洪烈矣。今復君丞相，君其勿辭。」"

[111] Chen and Pei 429, 9.282, biography of Cao Zhen: "眞以八月發長安，從子午道南入。司馬宣王泝漢水，當會南鄭。諸軍或從斜谷道，或從武威入。"

[112] Chen and Pei 429, 40.999, biography of Li Yan: "八年，遷驃騎將軍。以曹真欲三道向漢川，亮命嚴將二萬人赴漢中。亮表嚴子豐為江州都督督軍，典嚴後事。"

[114] Chen and Pei 429, 40.1002, biography of Wei Yan: "八年，使延西入羌中，魏後將軍費瑤、雍州刺史郭淮與延戰于陽谿，延大破淮等，遷為前軍師征西大將軍，假節，進封南鄭侯。"

[115] Chen and Pei 429, 9.282, biography of Cao Zhen: "會大霖雨三十餘日，或棧道斷絕，詔眞還軍。"

[116] "亮性長於巧思，損益連弩，木牛流馬，皆出其意﹔推演兵法，作八陣圖，咸得其要云。" Dipetik dalam Chen and Pei 429, 35.925.

[118] Chen and Pei 429, 35.925: "[建興]九年，亮復出祁山，以木牛運。"

[dupe_liang-132] Chen and Pei 429, 35.925: "糧盡退軍，與魏將張郃交戰，射殺郃。"

[134] Chen and Pei 429, 35.925: "亮每患糧不繼，使己志不申，是以分兵屯田，為久駐之基。耕者雜於渭濵居民之間，而百姓安堵，軍無私焉。"
Chen and Pei 429, 35.925: "[建興]十二年春，亮悉大衆由斜谷出，以流馬運，據武功五丈原，與司馬宣王對於渭南。"

[141] Chen and Pei 429, 35.925: "相持百餘日。"

[sgz-dupe-142] Chen and Pei 429, 35.925: "其年八月，亮疾病，卒于軍，時年五十四。"

[148] Chen and Pei 429, 35.925: "及軍退，宣王案行其營壘處所，曰：「天下奇才也！」"

[151] Chen and Pei 429, 35.927: "亮遺命葬漢中定軍山，因山為墳，冢足容棺，歛以時服，不須器物。"

[152] Chen and Pei 429, 35.927: "詔策曰：「惟君體資文武，明叡篤誠，受遺託孤，匡輔朕躬，繼絕興微，志存靖亂；爰整六師，無歲不征，神武赫然，威鎮八荒，將建殊功於季漢，參伊、周之巨勳。如何不弔，事臨垂克，遘疾隕喪！朕用傷悼，肝心若裂。夫崇德序功，紀行命謚，所以光昭將來，刊載不朽。今使使持節左中郎將杜瓊，贈君丞相武鄉侯印綬，謚君為忠武侯。魂而有靈，嘉茲寵榮。嗚呼哀哉！嗚呼哀哉！」"

[153] Chen and Pei 429, 35.927: "及卒，如其所言。"

[154] Chen and Pei 429, 35.927: "初，亮自表後主曰：「成都有桑八百株，薄田十五頃，子弟衣食，自有餘饒。至於臣在外任，無別調度，隨身衣食，悉仰於官，不別治生，以長尺寸。若臣死之日，不使內有餘帛，外有贏財，以負陛下。」"

[155] Chen and Pei 429, 35.928: "景耀六年春，詔為亮立廟於沔陽。"

[158] Chen and Pei 429, 35.928: "秋，魏鎮西將軍鍾會征蜀，至漢川，祭亮之廟，令軍士不得於亮墓所左右芻牧樵採。"

[173] Chen and Pei 429, 35.931

[174] Chen and Pei 429, 35.932

[177] Chen and Pei 429, 35.931–932

[178] Chen and Pei 429, 35.932

[179] Chen and Pei 429, 35.932

[183] Chen and Pei 429, 28.769–774, biography of Zhuge Dan

[188] Chen and Pei 429, 38.971, biography of Yi Ji: "[伊籍]與諸葛亮、法正、劉巴、李嚴共造《蜀科》；《蜀科》之製，由此五人焉。"

[189] Chen and Pei 429, 40.1001 n. 2, biography of Li Yan: "諸葛亮又與平[i.e. Li Yan]子豐教曰：「吾與君父子戮力以獎漢室，此神明所聞，非但人知之也。表都護典漢中，委君於東關者，不與人議也。謂至心感動，終始可保，何圖中乖乎！昔楚卿屢絀，亦乃克復，思道則福，應自然之數也。原寬慰都護，勤追前闕。今雖解任，形業失故，奴婢賓客百數十人，君以中郎參軍居府，方之氣類，猶為上家。若都護思負一意，君與公琰推心從事者，否可複通，逝可複還也。詳思斯戒，明吾用心，臨書長嘆，涕泣而已。」"

[191] Chen and Pei 429, 57.1330, biography of Zhang Wen: "權既陰銜溫稱美蜀政，又嫌其聲名大盛，眾庶炫惑，恐終不為己用，思有以中傷之。"

[13] Wei, Book of Wu: "其先葛氏，本琅邪諸縣人，後徙陽都。陽都先有姓葛者，時人謂之諸葛，因以為氏。" Cited in Chen and Pei 429, 52.1232 n. 1, biography of Zhuge Jin.

[15] Ying, Fengsu Tongyi: "葛嬰為陳涉將軍，有功而誅，孝文帝追錄，封其孫諸縣侯，因幷氏焉。此與吳書所說不同。" Cited in Chen and Pei 429, 52.1232 n. 1, biography of Zhuge Jin.

[20] Xi, Xiangyang Ji: "[龐]德公子山民，亦有令名，娶諸葛孔明小姊。" Cited in Chen and Pei 429, 37.954 n. 1, continued from previous page, biography of Pang Tong.

[24] Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮家于南陽之鄧縣，在襄陽城西二十里，號曰隆中。" Cited in Chen and Pei 429, 35.911 n. 2.

[26] Cui Shipu: "州平，太尉烈子，均之弟也。" Cited in Chen and Pei 429, 35.911 n. 3.

[Weilüe-dupe-29] Yu, Weilüe: "亮在荊州，以建安初與潁川石廣元、徐元直、汝南孟公威等俱游學，三人務於精熟，而亮獨觀其大略。" Cited in Chen and Pei 429, 35.911 n. 3.

[30] Yu, Weilüe: "每晨夜從容，常抱膝長嘯，而謂三人曰：「卿諸人仕進可至郡守刺史也。」三人問其所志，亮但笑而不言。" Cited in Chen and Pei 429, 35.911 n. 3.

[31] Xi, Xiangyang Ji: "劉備訪世事於司馬德操。德操曰：「儒生俗士，豈識時務？識時務者在乎俊傑。此間自有伏龍、鳳雛。」備問為誰，曰：「諸葛孔明、龐士元也。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.913 n. 1.

[47] Yuan, Yuanzi: "張子布薦亮於孫權，亮不肯留。人問其故，曰：「孫將軍可謂人主，然觀其度，能賢亮而不能盡亮，吾是以不留。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.916 n. 1.

[48] Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.916 n. 1: "臣松之以為袁孝尼著文立論，甚重諸葛之為人，至如此言則失之殊遠。觀亮君臣相遇，可謂希世一時，終始以分，誰能間之？寧有中違斷金，甫懷擇主，設使權盡其量，便當翻然去就乎？葛生行己，豈其然哉！關羽為曹公所獲，遇之甚厚，可謂能盡其用矣，猶義不背本，曾謂孔明之不若雲長乎！"

[54] Lingling Xianxian Zhuan: "亮時住臨烝。" Cited in Chen and Pei 429, 35.916 n. 2.

[77] Chen Shou, Zhuge Liang ji: "是歲，魏司徒華歆、司空王朗、尚書令陳羣、太史令許芝、謁者僕射諸葛璋各有書與亮，陳天命人事，欲使舉國稱藩。" Cited in Chen and Pei 429, 35.918 n. 2.

[78] Chen Shou, Zhuge Liang ji: "亮遂不報書，作正議曰：「昔在項羽，起不由德，雖處華夏，秉帝者之勢，卒就湯鑊，為後永戒。魏不審鑒，今次之矣；免身為幸，戒在子孫。而二三子各以耆艾之齒，承偽指而進書，有若崇、竦稱莽之功，亦將偪于元禍苟免者邪！昔世祖之創迹舊基，奮羸卒數千，摧莽彊旅四十餘萬於昆陽之郊。夫據道討淫，不在衆寡。及至孟德，以其譎勝之力，舉數十萬之師，救張郃於陽平，勢窮慮悔，僅能自脫，辱其鋒銳之衆，遂喪漢中之地，深知神器不可妄獲，旋還未至，感毒而死。子桓淫逸，繼之以篡。縱使二三子多逞蘇、張詭靡之說，奉進驩兜滔天之辭，欲以誣毀唐帝，諷解禹、稷，所謂徒喪文藻煩勞翰墨者矣。夫大人君子之所不為也。又軍誡曰：『萬人必死，橫行天下。』昔軒轅氏整卒數萬，制四方，定海內，況以數十萬之衆，據正道而臨有罪，可得干擬者哉！」" Cited in Chen and Pei 429, 35.918–919 n. 2.

[80] Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮至南中，所在戰捷。聞孟獲者，為夷、漢所服，募生致之。旣得，使觀於營陣之間，曰：「此軍何如？」獲對曰：「向者不知虛實，故敗。今蒙賜觀看營陣，若祇如此，即定易勝耳。」亮笑，縱使更戰，七縱七禽，而亮猶遣獲。獲止不去，曰：「公，天威也，南人不復反矣。」遂至滇池。" Cited in Chen and Pei 429, 35.921 n. 2.

[86] Yu, Weilüe: "始，國家以蜀中惟有劉備。備旣死，數歲寂然無聞，是以略無備預；而卒聞亮出，朝野恐懼，隴右、祁山尤甚，故三郡同時應亮。" Cited in Chen and Pei 429, 35.922 n. 1.

[92] Xi, Han–Jin Chunqiu: "或勸亮更發兵者，亮曰：「大軍在祁山、箕谷，皆多於賊，而不能破賊為賊所破者，則此病不在兵少也，在一人耳。今欲減兵省將，明罰思過，校變通之道於將來；若不能然者，雖兵多何益！自今已後，諸有忠慮於國，但勤攻吾之闕，則事可定，賊可死，功可蹻足而待矣。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.923 n. 3.

[96] Xi, Han–Jin Chunqiu: "於是考微勞，甄烈壯，引咎責躬，布所失於天下，厲兵講武，以為後圖，戎士簡練，民忘其敗矣。" Cited in Chen and Pei 429, 35.923 n. 3.

[97] Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮聞孫權破曹休，魏兵東下，關中虛弱。" Cited in Chen and Pei 429, 35.923 n. 3.

[98] Xi, Han–Jin Chunqiu: "十一月，上言曰：「先帝慮漢賊不兩立， ... 非臣之明所能逆覩也。」於是有散關之役。此表，亮集所無，出張儼默記。" Cited in Chen and Pei 429, 35.923–924 n. 3, with a comment that the quoted text does not appear in Chen Shou's Zhuge Liang ji, coming rather from Zhang Yan's "notes".

[102] Yu, Weilüe: "亮圍陳倉，使昭鄉人靳詳於城外遙說之， ...詳以昭語告亮，亮又使詳重說昭，言人兵不敵，無為空自破滅。 ...詳乃去。" Cited in Chen and Pei 429, 3.95 n. 4.

[103] Yu, Weilüe: "亮自以有眾數萬，而昭兵才千餘人，又度東救未能便到，乃進兵攻昭，起雲梯衝車以臨城。昭於是以火箭逆射其雲梯，梯然，梯上人皆燒死。昭又以繩連石磨壓其衝車，衝車折。亮乃更為井闌百尺以射城中，以土丸填壍，欲直攀城，昭又於內築重牆。亮足為城突，欲踊出於城裏，昭又於城內穿地橫截之。" Cited in Chen and Pei 429, 3.95 n. 4.

[104] Yu, Weilüe: "晝夜相攻拒二十餘日，亮無計，救至，引退。" Cited in Chen and Pei 429, 3.95 n. 4.

[108] Xi, Han–Jin Chunqiu: "是歲，孫權稱尊號，其羣臣以並尊二帝來告。議者咸以為交之无益，而名體弗順，宜顯明正義，絕其盟好。" Cited in Chen and Pei 429, 35.924 n. 1.

[109] Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮曰：「權有僭逆之心久矣， ...權僭之罪，未宜明也。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.924 n. 1.

[110] Xi, Han–Jin Chunqiu: "乃遣衞尉陳震慶權正號。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1 (continued from p. 924).

[113] Yu, Weilüe: "黃初中為偏將軍。子午之役，霸召為前鋒，進至興勢圍，安營在曲谷中。蜀人望知其是霸也，指下兵攻之。霸手戰鹿角間，賴救至，然後解。" Cited in Chen and Pei 429, 9.272 n. 1, biography of Xiahou Yuan.

[120] Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮圍祁山，招鮮卑軻比能，比能等至故北地石城以應亮。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1.

[122] Xi, Han–Jin Chunqiu: "於是魏大司馬曹真有疾，司馬宣王自荊州入朝， ...乃使西屯長安，督張郃、費曜、戴陵、郭淮等。宣王使曜、陵留精兵四千守上邽，餘衆悉出，西救祁山。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1.

[124] Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮分兵留攻，自逆宣王于上邽。郭淮、費曜等徼亮，亮破之，因大芟刈其麥，與宣王遇于上邽之東，斂兵依險，軍不得交，亮引而還。宣王尋亮至于鹵城。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1.

[126] Xi, Han–Jin Chunqiu: "張郃曰：「彼遠來逆我，請戰不得，謂我利在不戰，欲以長計制之也。且祁山知大軍以在近，人情自固，可止屯於此，分為奇兵，示出其後，不宜進前而不敢偪，坐失民望也。今亮縣軍食少，亦行去矣。」宣王不從，故尋亮。旣至，又登山掘營，不肯戰。賈栩、魏平數請戰，因曰：「公畏蜀如虎，柰天下笑何！」宣王病之。諸將咸請戰。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1.

[127] Xi, Han–Jin Chunqiu: "[建興九年]五月辛巳，乃使張郃攻无當監何平於南圍，自案中道向亮。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925 n. 1.

[128] Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮使魏延、高翔、吳班赴拒，大破之，獲甲首三千級、玄鎧五千領、角弩三千一百張，宣王還保營。" Cited in Chen and Pei 429, 35.925–926 n. 1.

[138] Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮自至，數挑戰。宣王亦表固請戰。使衞尉辛毗持節以制之。姜維謂亮曰：「辛佐治仗節而到，賊不復出矣。」亮曰：「彼本無戰情，所以固請戰者，以示武於其衆耳。將在軍，君命有所不受，苟能制吾，豈千里而請戰邪！」" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 3.

[140] Sun, Wei Shi Chunqiu: "亮使至，問其寢食及其事之煩簡，不問戎事。使對曰：「諸葛公夙興夜寐，罰二十以上，皆親擥焉；所噉食不至數升。」宣王曰：「亮將死矣。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 3.

[143] Sun, Jin Yangqiu: "有星赤而芒角，自東北西南流，投于亮營，三投再還，往大還小。俄而亮卒。" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 4.

[144] Wang, Book of Wei: "亮糧盡勢窮，憂恚歐血，一夕燒營遁走，入谷，道發病卒。" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 4.

[145] Xi, Han–Jin Chunqiu: "亮卒于郭氏塢。" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 4.

[147] Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.926–927 n. 4: "臣松之以為亮在渭濵，魏人躡跡，勝負之形，未可測量，而云歐血，蓋因亮自亡而自誇大也。夫以孔明之略，豈為仲達歐血乎？及至劉琨喪師，與晉元帝箋亦云「亮軍敗歐血」，此則引虛記以為言也。其云入谷而卒，緣蜀人入谷發喪故也。"

[149] Xi, Han–Jin Chunqiu: "楊儀等整軍而出，百姓奔告宣王，宣王追焉。姜維令儀反旗鳴鼓，若將向宣王者，宣王乃退，不敢偪。於是儀結陣而去，入谷然後發喪。宣王之退也，百姓為之諺曰：「死諸葛走生仲達。」或以告宣王，宣王曰：「吾能料生，不便料死也。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.927 n. 5.

[157] Xi, Xiangyang Ji: "亮初亡，所在各求為立廟，朝議以禮秩不聽，百姓遂因時節私祭之於道陌上。言事者或以為可聽立廟於成都者，後主不從。步兵校尉習隆、中書郎向充等共上表曰：「臣聞周人懷召伯之德，甘棠為之不伐；越王思范蠡之功，鑄金以存其像。自漢興以來，小善小德而圖形立廟者多矣。況亮德範遐邇，勳蓋季世，王室之不壞，實斯人是賴，而蒸甞止於私門，廟像闕而莫立，使百姓巷祭，戎夷野祀，非所以存德念功，述追在昔者也。今若盡順民心，則瀆而無典，建之京師，又偪宗廟，此聖懷所以惟疑也。臣愚以為宜因近其墓，立之於沔陽，使所親屬以時賜祭，凡其臣故吏欲奉祠者，皆限至廟。斷其私祀，以崇正禮。」於是始從之。" Cited in Chen and Pei 429, 35.928–929 n. 1.

[159] Wang, Shu ji: "晉初，扶風王駿鎮關中，司馬高平劉寶、長史熒陽桓隰諸官屬士大夫共論諸葛亮，于時譚者多譏亮託身非所，勞困蜀民，力小謀大，不能度德量力。金城郭沖以為亮權智英略，有踰管、晏，功業未濟，論者惑焉，條亮五事隱沒不聞於世者，寶等亦不能復難。扶風王慨然善冲之言。" Cited in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1.

[160] Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1: "臣松之以為亮之異美，誠所願聞，然冲之所說，實皆可疑，謹隨事難之如左。"

[161] Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.926 n. 2: "孫盛、習鑿齒搜求異同，罔有所遺，而並不載沖言，知其乖剌多矣。"

[162] Wang, Shu ji, quoting Guo Chong: "其一事曰：亮刑法峻急，刻剥百姓，自君子小人咸懷怨歎，法正諫曰：「昔高祖入關，約法三章，秦民知德，今君假借威力，跨據一州，初有其國，未垂惠撫；且客主之義，宜相降下，願緩刑弛禁，以慰其望。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1.

[163] Wang, Shu ji, quoting Guo Chong quoting Zhuge Liang: "亮荅曰；「君知其一，未知其二。秦以無道，政苛民怨，匹夫大呼，天下土崩，高祖因之，可以弘濟。劉璋闇弱，自焉已來有累世之恩，文法羈縻，互相承奉，德政不舉，威刑不肅。蜀土人士，專權自恣，君臣之道，漸以陵替；寵之以位，位極則賤，順之以恩，恩竭則慢。所以致弊，實由於此。吾今威之以法，法行則知恩，限之以爵，爵加則知榮；榮恩並濟，上下有節。為治之要，於斯而著。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1.

[164] Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1: "難曰：案法正在劉主前死，今稱法正諫，則劉主在也。諸葛職為股肱，事歸元首，劉主之世，亮又未領益州，慶賞刑政不出於己。尋沖所述亮荅，專自有其能，有違人臣自處之宜。以亮謙順之體，殆必不然。又云亮刑法峻急，刻剥百姓，未聞善政以刻剥為稱。"

[165] Wang, Shu ji, quoting Guo Chong: "其二事曰：曹公遣刺客見劉備，方得交接，開論伐魏形勢，甚合備計。稍欲親近，刺者尚未得便會，旣而亮入，魏客神色失措。亮因而察之，亦知非常人。須臾，客如厠，備謂亮曰；「向得奇士，足以助君補益。」亮問所在，備曰：「起者其人也。」亮徐歎曰：「觀客色動而神懼，視低而忤數，姦形外漏，邪心內藏，必曹氏刺客也。」追之，已越墻而走。" Cited in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1.

[166] Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.918 n. 1 (continued from previous page): "難曰：凡為刺客，皆暴虎馮河，死而無悔者也。劉主有知人之鑒，而惑於此客，則此客必一時之奇士也。又語諸葛云「足以助君補益」，則亦諸葛之流亞也。凡如諸葛之儔，鮮有為人作刺客者矣，時主亦當惜其器用，必不投之死地也。且此人不死，要應顯達為魏，竟是誰乎？何其寂蔑而無聞！"

[167] Chen and Pei 429, 35.921 n. 5

[168] Wang, Shu ji, quoting Guo Chong: "郭沖四事曰：亮出祁山，隴西、南安二郡應時降，圍天水，拔兾城，虜姜維，驅略士女數千人還蜀。人皆賀亮，亮顏色愀然有戚容，謝曰：「普天之下，莫非漢民，國家威力未舉，使百姓困於犲狼之吻。一夫有死，皆亮之罪，以此相賀，能不為愧。」於是蜀人咸知亮有吞魏之志，非惟拓境而已。" Cited in Chen and Pei 429, 35.922 n. 2.

[169] Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.922–923 n. 2: "難曰：亮有吞魏之志乆矣，不始於此衆人方知也，且于時師出無成，傷缺而反者衆，三郡歸降而不能有。姜維，天水之匹夫耳，獲之則於魏何損？拔西縣千家，不補街亭所喪，以何為功，而蜀人相賀乎？"

[170] Wang, Shu ji, quoting Guo Chong: "郭沖五事曰：魏明帝自征蜀，幸長安，遣宣王督張郃諸軍，雍、涼勁卒三十餘萬，潛軍密進，規向劒閣。亮時在祁山，旌旗利器，守在險要，十二更下，在者八万。時魏軍始陳，幡兵適交，參佐咸以賊衆彊盛，非力不制，宜權停下兵一月，以并聲勢。亮曰：「吾統武行師，以大信為本，得原失信，古人所惜；去者束裝以待期，妻子鶴望而計日，雖臨征難，義所不廢。」皆催遣令去。於是去者感恱，願留一戰，住者憤踊，思致死命。相謂曰：「諸葛公之恩，死猶不報也。」臨戰之日，莫不拔刃爭先，以一當十，殺張郃，却宣王，一戰大剋，此信之由也。" Cited in Chen and Pei 429, 35.926 n. 2.

[171] Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.926 n. 2: "難曰：臣松之案：亮前出祁山，魏明帝身至長安耳，此年不復自來。且亮大軍在關、隴，魏人何由得越亮徑向劒閣？亮旣在戰場，本無乆駐之規，而方休兵還蜀，皆非經通之言。"

[172] Xi, Xiangyang Ji: "黃承彥者，高爽開列，為沔南名士，謂諸葛孔明曰：「聞君擇婦；身有醜女，黃頭黑色，而才堪相配。」孔明許，即載送之。時人以為笑樂，鄉里為之諺曰：「莫作孔明擇婦，止得阿承醜女。」" Cited in Chen and Pei 429, 35.929 n. 2.

[180] Jin Taishi qiju zhu: "詔曰：「諸葛亮在蜀，盡其心力，其子瞻臨難而死義，天下之善一也。」其孫京，隨才署吏，後為郿令。" Cited in Chen and Pei 429, 35.932 n. 2.

[190] Pei Songzhi, in Chen and Pei 429, 35.917 n. 1: "臣松之以為亮之異美，誠所願聞，然沖之所說，實皆可疑，謹隨事難之如左：其《一事》曰：亮刑法峻急，刻剝百姓，自君子小人咸懷怨歎，法正諫曰：「昔高祖入關，約法三章，秦民知德，今君假借威力，跨據一州，初有其國，未垂惠撫；且客主之義，宜相降下，願緩刑弛禁，以慰其望。」亮答曰；「君知其一，未知其二。秦以無道，政苛民怨，匹夫大呼，天下土崩，高祖因之，可以弘濟。劉璋暗弱，自焉已來有累世之恩，文法羈縻，互相承奉，德政不舉，威刑不肅。蜀土人士，專權自恣，君臣之道，漸以陵替；寵之以位，位極則賤，順之以恩，恩竭則慢。所以致弊，實由於此。吾今威之以法，法行則知恩，限之以爵，爵加則知榮；榮恩並濟，上下有節。為治之要，於斯而著。」"

[192] Yuan, Yuanzi: "亮之治蜀，田疇辟，倉廩實，器械利，蓄積饒，朝會不華，路無醉人。" Cited in Chen and Pei 429, 35.934–937 n. 1.

[193] Yuan, Yuanzi: "亮死至今數十年，國人歌思，如周人之思召公也，孔子曰「雍也可使南面」，諸葛亮有焉。" Cited in Chen and Pei 429, 35.934–937 n. 1.

[119] Book of Jin 648, vol. 1: "明年，諸葛亮寇天水，圍將軍賈嗣、魏平於祁山。"

[121] Book of Jin 648, vol. 1: "乃使帝西屯長安，都督雍、梁二州諸軍事，統車騎將軍張郃、後將軍費曜、征蜀護軍戴淩、雍州刺史郭淮等討亮。 ...遂進軍隃麋。"

[123] Book of Jin 648, vol. 1: "亮聞大軍且至，乃自帥衆將芟上邽之麥。 ...於是卷甲晨夜赴之，亮望塵而遁。"

[125] Book of Jin 648, vol. 1: "進次漢陽，與亮相遇，帝列陣以待之。使將牛金輕騎餌之，兵才接而亮退，追至祁山。亮屯鹵城，據南北二山，斷水為重圍。"

[129] Book of Jin 648, vol. 1: "帝攻拔其圍，亮宵遁，追擊破之，俘斬萬計。"

[130] Book of Jin 648, vol. 1: "縱其後出，不復攻城，當求野戰，必在隴東，不在西也。"

[135] Book of Jin 648, vol. 1: "遣將軍胡遵、雍州剌史郭淮共備陽遂，與亮會于積石。臨原而戰，亮不得進，還于五丈原。"

[136] Book of Jin 648, vol. 1: "會有長星墜亮之壘，帝知其必敗，遣奇兵掎亮之後，斬五百餘級，獲生口千餘，降者六百餘人。"

[137] Book of Jin 648, vol. 1: "時朝廷以亮僑軍遠寇，利在急戰，每命帝持重，以候其變。亮數挑戰，帝不出，因遺帝巾幗婦人之飾。帝怒，表請決戰，天子不許，乃遣骨鯁臣衞尉辛毗杖節為軍師以制之。"

[139] Book of Jin 648, vol. 1: "先是，亮使至，帝問曰：「諸葛公起居何如，食可幾米？」對曰：「三四升。」次問政事，曰：「二十罰已上皆自省覽。」帝既而告人曰：「諸葛孔明其能久乎！」"

[150] Book of Jin 648, vol. 1: "與之對壘百餘日，會亮病卒，諸將燒營遁走，百姓奔告，帝出兵追之。亮長史楊儀反旗鳴皷，若將距帝者。帝以窮寇不之逼，於是楊儀結陣而去。經日，乃行其營壘，觀其遺事，獲其圖書、糧穀甚衆。帝審其必死， ...追到赤岸，乃知亮死審問。時百姓為之諺曰：「死諸葛走生仲達。」帝聞而笑曰：「吾便料生，不便料死故也。」"

[181] Book of Jin 648, vol. 3: "[泰始五年]二月，....己未，诏蜀相诸葛亮孙京随才署吏。" There was no ji'wei day in the 2nd month of the 5th year of the Tai'shi era; the month corresponds to 20 Mar to 18 Apr 269 in the Julian calendar.

[FOOTNOTEde_Crespigny20071172-2] Crespigny (2007), m/s. 1172.

[FOOTNOTEDillon1998389-3] Dillon (1998), m/s. 389.

[FOOTNOTEGuoGuo200838-4] Guo & Guo (2008), m/s. 38.

[5] (老子长于养性，不可以临危难。商鞅长于理法，不可以从教化。苏、张长于驰辞，不可以结盟誓。白起长于攻取，不可以广众。子胥长于图敌，不可以谋身。尾生长于守信，不可以应变。王嘉长于遇明君，不可以事暗主。许子将长于明臧否，不可以养人物。此任长之术者也。) Zhuge Liang ji, vol. 2.

[6] (故为君之道，以教令为先，诛罚为后，不教而战，是谓弃之。) Zhuge Liang ji, vol. 3.
(君臣之政，其犹天地之象，天地之象明，则君臣之道具矣。君以施下为仁，臣以事上为义。二心不可以事君，疑政不可以授臣。上下好礼，则民易使，上下和顺，则君臣之道具矣。君以礼使臣，臣以忠事君。君谋其政，臣谋其事。政者，正名也，事者，劝功也。) Zhuge Liang ji, vol. 3.

[Deng_2007-7] Deng Yinke (2007). History of China. Diterjemahkan oleh Martha Avery; Yue Pan. China Intercontinental Press. m/s. 65. ISBN 978-7508510989.

[FOOTNOTEAuyang2014290-8] Auyang (2014), m/s. 290.

[9] Ouyang Xiu; Song Qi, penyunting (1060). "vol. 15: treatise 5 on rites and music". Xin Tang Shu 新唐書. 上元元年，尊太公為武成王，祭典與文宣王比，以歷代良將為十哲象坐侍。秦武安君白起、漢淮陰侯韓信、蜀丞相諸葛亮、唐尚書右僕射衛國公李靖、司空英國公李勣列於左，漢太子少傅張良、齊大司馬田穰苴、吳將軍孫武、魏西河守吳起、燕晶國君樂毅列於右，以良為配。

[11] Knechtges, David R. (2010). "Chen Shou". Dalam David R. Knechtges; Taiping Chang (penyunting). Ancient and Early Medieval Chinese Literature: A Reference Guide. 1. Brill. m/s. 112–116. ISBN 9789047444664.

[FOOTNOTEKnechtges2014-12] Knechtges (2014).

[14] Shiji, vol. 48: "葛嬰至東城，立襄彊為楚王。嬰後聞陳王已立，因殺襄彊，還報。至陳，陳王誅殺葛嬰。"

[19] Xi Zuochi, Xiangyang Qijiu Ji vol. 2: "[蒯]欽從祖祺婦，卽諸葛孔明之大姊也。"

[ReferenceB-22] (玄德見孔明身長八尺，面如冠玉，頭戴綸巾，身披鶴氅，飄飄然有神仙之概。) Sanguo Yanyi ch. 38.

[FOOTNOTEZizhi_Tongjian1084vol._65-36] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zizhi Tongjian (1084), vol. 65.

[FOOTNOTEde_Crespigny2010270-49] Crespigny (2010), m/s. 270.

[FOOTNOTEZizhi_Tongjian1084vol._66-52] Zizhi Tongjian (1084), vol. 66.

[FOOTNOTEZizhi_Tongjian1084vol._67-57] Zizhi Tongjian (1084), vol. 67.

[FOOTNOTEZizhi_Tongjian1084vol._69-61] Zizhi Tongjian (1084), vol. 69.

[FOOTNOTEZizhi_Tongjian1084vol._68-63] Zizhi Tongjian (1084), vol. 68.

[FOOTNOTEZizhi_Tongjian1084vol._70-74] Zizhi Tongjian (1084), vol. 70.

[76] J. Michael Farmer (2019). "3. Shu-Han". Dalam Dien, Albert E.; Knapp, Keith N. (penyunting). Cambridge History of China. 2: The Six Dynasties, 220–589. Cambridge University Press. m/s. 66–78. doi:10.1017/9781139107334. ISBN 9781139107334.

[FOOTNOTEZizhi_Tongjian1084vol._71-95] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zizhi Tongjian (1084), vol. 71.

[101] (大和中，魏遣將軍郝昭築城陳倉城。適訖，會諸葛亮來攻。亮本聞陳倉城惡，及至，怪其整頓，聞知昭在其中，大驚愕。) Taiping Huanyu Ji vol. 30.

[FOOTNOTEZizhi_Tongjian1084vol._72-117] Zizhi Tongjian (1084), vol. 72.

[131] (時宣王等糧亦盡) Huayangguo Zhi vol. 7.

[133] Zizhi Tongjian 1084, vol. 72: "六月，亮以糧盡退軍"

[156] (及秦非笑圣聖人荡灭典礼,务尊君卑臣,于是天子之外无敢营宗庙者.) Song Wen Jian (宋文鉴; Siku Quanshu edition), vol. 76 and Chuan Jia Ji (传家集; Siku Quanshu edition), vol. 79

[175] (《諸葛氏譜》：晋泰始五年己丑，王覽爲太傅，詔錄故漢名臣子孫蕭、曹、鄧、吳等後，皆赴闕受秩。孔明之後獨不至。訪知其第三子懷，公車促至，欲爵之。懷辭曰："臣家成都，有桑八百株，薄田十五頃，衣食自有餘饒。材同欞櫟，無補于國，請得歸老牖下，實隆賜也。"晋主悅而從之。) Zhuge Liang ji, Gushi vol. 1.

[176] (澍案：忠武侯女名果，見《仙鑒》，以其奉事禳鬥之法，後必證仙果，故名曰果也。鶴山非妄語者，乘雲上升，未可以爲誕矣。) Zhuge Liang ji, Gushi vol. 1.

[182] (澍案：《雜記》云：後帝赴洛，洮陽王恂不忍北去，與關索定策南奔，衛瓘發鐵騎追至，得霍弋、呂凱合攻，方退，諸葛質爲使，入蠻邦結好，時孟虬爲王，祝融夫人曰："却之不仁。"虬從母命，回報洮陽王，住永昌。《雜記》所雲諸葛質，瞻子也，然雲霍弋、呂凱合攻，誤矣。呂凱于雍闓之役被害，此時安得于霍弋合攻。) Zhuge Liang ji, Gushi vol. 1.

[Yi_2010-185] Yi Zhongtian (2010). Analysis of the Three Kingdoms 品三國. 2 (ed. Vietnamese). Publisher of People's Public Security.

[Chen_Wende_2018-186] Chen Wende. Great story of Kongming Zhuge Liang. Vietnamese translation: Nguyễn Quốc Thái. Labor Publisher. 2018. Chapter 27: Agriculture and Legalism.

[FOOTNOTEde_Crespigny2010256–57-187] Crespigny (2010), m/s. 256–57.

[ReferenceA-194] Chen Wende. Great story of Kongming Zhuge Liang. Vietnamese translation: Nguyễn Quốc Thái. Labor Publisher. 2018. Chapter 28: Talents promotion.

[FOOTNOTENeedham19948-195] Needham (1994), m/s. 8.

[FOOTNOTEDeng2005-196] Deng (2005).

[FOOTNOTEDeng2005113-197] Deng (2005), m/s. 113.

[198] John Thompson (2003). "Zhuge Liang". John Thompson on the Guqin Silk String Zither. 19. Memorials on dispatching the troops. Dicapai pada 2016-11-21.

[199] KS Vincent Poon (Ogos 2016). "'Tranquillity allows one to arrive at thinking deeply and extensively' (寧靜致遠)". Vincent's Calligraphy. Dicapai pada 2016-11-21.

[200] Patterson, Gregory Magai (2015). "Du Fu's Ethnographic Imagination: Local Culture and its Contexts in the Kuizhou Poems". Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews. 37: 29–65. ISSN 0161-9705. JSTOR 26357341.

[FOOTNOTENojonen2009-201] Nojonen (2009).

[FOOTNOTELuoRoberts2007ch._38-202] Luo & Roberts (2007), ch. 38.

[FOOTNOTELuoRoberts20071886–88-203] Luo & Roberts (2007), m/s. 1886–88.

[FOOTNOTELuoRoberts20071889,_2189-204] Luo & Roberts (2007), m/s. 1889, 2189.

[205] "Ancient Cultivation Stories: Zhuge Liang's Cultivation Practise". ClearHarmony.net. Falun Dafa. 28 Julai 2005. Dicapai pada 2 Ogos 2023.

[a]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[Sanguozhi 1]

[9]

[10]

[Sanguozhi zhu 1]

[11]

[Sanguozhi zhu 2]

[Sanguozhi 2]

[Sanguozhi 3]

[Sanguozhi 4]

[12]

[Sanguozhi zhu 3]

[Sanguozhi 5]

[13]

[Sanguozhi 6]

[Sanguozhi zhu 4]

[Sanguozhi 7]

[b]

[Sanguozhi 8]

[Sanguozhi zhu 6]

[Sanguozhi zhu 7]

[Sanguozhi zhu 8]

[Sanguozhi 9]

[Sanguozhi 10]

[c]

[Sanguozhi 11]

[14]

[Sanguozhi 12]

[Sanguozhi 13]

[Sanguozhi 14]

[Sanguozhi 15]

[Sanguozhi 16]

[Sanguozhi 17]

[Sanguozhi 18]

[Sanguozhi 19]

[Sanguozhi 20]

[Sanguozhi 21]

[Sanguozhi zhu 9]

[Sanguozhi zhu 10]

[15]

[Sanguozhi 22]

[Sanguozhi 23]

[16]

[Sanguozhi 24]

[Sanguozhi zhu 11]

[Sanguozhi 25]

[Sanguozhi 26]

[17]

[d]

[Sanguozhi 28]

[18]

[Sanguozhi 29]

[e]

[Sanguozhi 30]

[Sanguozhi 31]

[Sanguozhi 32]

[Sanguozhi 33]

[Sanguozhi 34]

[Sanguozhi 35]

[Sanguozhi 36]

[Sanguozhi 37]

[Sanguozhi 38]

[20]

[Sanguozhi 39]

[21]

[Sanguozhi zhu 12]

[Sanguozhi zhu 13]

[Sanguozhi 40]

[Sanguozhi zhu 14]

[Sanguozhi 41]

[Sanguozhi 42]

[Sanguozhi 43]

[Sanguozhi 44]

[Sanguozhi 45]

[Sanguozhi zhu 15]

[Sanguozhi 46]

[Sanguozhi 47]

[Sanguozhi 48]

[Sanguozhi 49]

[Sanguozhi 50]

[Sanguozhi zhu 16]

[Sanguozhi 51]

[Sanguozhi 52]

[22]

[Sanguozhi zhu 17]

[Sanguozhi zhu 18]

[Sanguozhi zhu 19]

[Sanguozhi 53]

[Sanguozhi 54]

[23]

[Sanguozhi zhu 20]

[Sanguozhi zhu 21]

Kawalan kewibawaan
Umum	ISNI 1 VIAF 1 WorldCat (melalui VIAF)
Perpustakaan negara	Norway Sepanyol Perancis (data) Jerman Israel Amerika Syarikat Latvia Taiwan Jepun Republik Czech Australia Korea Belanda
Pangkalan data saintifik	CiNii (Jepun)
Lain-lain	Aplikasi Berfaset Terminologi Subjek Rangkaian Sosial dan Konteks Arkib SUDOC (Perancis) 1 Trove (Australia) 1