| Kampung Cina, Kuala Terengganu | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Pintu gerbang paifang Kampung Cina di hujung selatan Jalan Bandar | |||||||||||||||||
| Tulisan Cina Tradisional | 唐人坡 | ||||||||||||||||
| POJ Bahasa Hokkien | Tn̂g-lâng Pho | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Melayu | |||||||||||||||||
| Melayu | Kampung Cina کامڤوڠ چينا | ||||||||||||||||
Kampung Cina (Jawi: کامڤوڠ چينا; loghat Terengganu: Kapong Cine; Cina tradisional: 唐人坡; Pe̍h-ōe-jī: Tn̂g-lâng-pho) ialah sebuah Pekan Cina yang terletak di Kuala Terengganu, Terengganu, Malaysia. Kampung Cina berlokasi di sepanjang Jalan Bandar (dahulunya dikenali sebagai Jalan Kampung Cina), di pusat bandar Kuala Terengganu berhampiran muara Sungai Terengganu yang mengalir ke Laut China Selatan. Kampung Cina membawa maksud harfiah “Kampung Cina”; ia juga digelar Tn̂g-lâng-pho (唐人坡) atau Chinatown KT oleh penduduk setempat. Ia merupakan antara penempatan awal masyarakat Cina di Asia Tenggara serta menempatkan rumah warisan, tokong, rumah bandar dan premis perniagaan. Walaupun kecil, kawasan ini mempunyai deretan rumah kedai berwarna-warni di kedua-dua sisi jalan yang mengekalkan citarasa tradisi.
Kampung Cina Kuala Terengganu mula diasaskan oleh komuniti Cina pada penghujung abad ke-19. Dahulunya ia menjadi pusat aktiviti perdagangan yang membantu membentuk Kuala Terengganu sebagaimana hari ini. Masyarakat Cina membina rumah kedai berreka bentuk tradisional yang meniru asal-usul mereka di China.
Sejarah
Kampung Cina merupakan penempatan utama masyarakat Cina di Kuala Terengganu, terletak berhampiran pusat bandar. Pada tahun 1719, kawasan penempatan Cina ini mencatat lebih 1000 buah rumah berbanding deretan rumah kedai Cina sebelum perang yang masih wujud kira-kira 200 tahun kemudian. Catatan ini direkodkan oleh pengembara asing seperti Alexander Hamilton dan Kapten Joseph Jackson yang singgah ke Kuala Terengganu pada 1719. Tokoh lain termasuk J. Newbold pada 1893, Munshi Abdullah pada 1836, dan ramai lagi turut menulis tentangnya.[1] Kebakaran besar pada awal 1880-an telah memusnahkan sebahagian besar kawasan ini dan kemudian banyak rumah dibina semula.[2][3] Pada Ahad, 18 September 2022, berlaku juga kebakaran sekitar jam 8 malam.[4]
Tarikh sebenar penubuhan Kampung Cina tidak jelas kerana tiada kerja arkeologi dijalankan demi memelihara kawasan ini yang kini menjadi sebahagian daripada bandar. Ramai penduduk hari ini dipercayai keturunan daripada generasi awal Cina yang tiba sejak abad ke-16.[1] Justeru, ramai penghuninya menganggap rumah mereka sebagai pusaka keluarga yang diwarisi turun-temurun. Kini, pelbagai projek pemuliharaan dan pengubahsuaian dijalankan terhadap bangunan lama.
Bukti kewujudan awal masyarakat Cina di Kampung Cina
Apabila Alexander Hamilton dan Kapten Joseph Jackson melawat Kuala Terengganu pada tahun 1719–1720 dan 1764, kewujudan masyarakat Cina telah direkodkan. Alexander menulis:[5]
Trangano ........ kira-kira seribu buah rumah, tidak dibina mengikut susunan jalan, ....... Separuh daripada penduduknya adalah masyarakat Cina yang mengusahakan perdagangan yang baik dengan tiga hingga empat jong setiap tahun, ....... Hasil utama ialah lada hitam dan emas, yang kebanyakannya dieksport oleh orang Cina. Kira-kira 300 tan adalah jumlah eksport biasa lada hitam, ........
— Alexander Hamilton.
Menurut sarjana Melayu Munshi Abdullah yang mengunjungi Kuala Terengganu pada 1836, terdapat kawasan besar masyarakat Cina dengan seorang Kapitan Cina bernama Lim Eng Huat (1798–1847), iaitu kapitan ketiga di Kampung Cina. Beliau berkemungkinan menyaksikan pembinaan jambatan konkrit pada zaman pemerintahan Sultan Mohammad (1837–1839). Dalam kunjungan keduanya pada 1838, Munshi menulis tentang jambatan itu.
Kuala Terengganu turut digambarkan oleh Thomas John Newbold pada 1839:
... bandar Melayu Tringanu pada 1828 adalah besar dan padat .... Orang Cina ramai, dan tinggal terutama di rumah bata kukuh, yang jelas menunjukkan sebuah koloni lama dan mapan. Populasi Cina di bandar dianggarkan 600 orang, manakala orang Melayu antara 15,000 hingga 20,000.[6]
— Thomas John Newbold, askar Inggeris, pengembara dan orientalis.
Pelbagai rekod Cina sejak abad ke-10 (Dinasti Song) ada merujuk pelabuhan Terengganu. Rekod Jawa pada zaman Kerajaan Majapahit abad ke-14 turut menyenaraikan Kuala Terengganu sebagai pusat dagangan. Walau bagaimanapun, tarikh sebenar penempatan Cina di Kampung Cina tidak diketahui. Bukti menunjukkan penempatan itu mungkin bermula selepas Laksamana Cheng Ho kembali ke China antara tahun 1419 hingga 1719 atau mungkin sebelum, iaitu sekitar lawatan Alexander Hamilton dan Kapten Joseph Jackson pada 1719–1720.
Dipercayai bahawa Laksamana Cheng Ho, duta besar Dinasti Ming mengetuai armada besar sekitar 200 kapal dengan lebih kurang 28,000 kelasi ke Kuala Terengganu pada 1414 Masihi. Hal ini berdasarkan bukti peta laluan pelayaran beliau dalam ekspedisi keempatnya ke barat.
Selepas kunjungan Cheng Ho, petani Cina dari pesisir China, khususnya dari Daerah Zhangzhou di Wilayah Hokkien, berhijrah ke Terengganu dan menetap di Bukit Datu serta sepanjang tebing Sungai Nerus. Moyang Cina di Terengganu menamakan sungai itu sebagai Sampokang (Sungai Cheng Ho) dan membina tokong di Kampung Jeram, Sampokong Keramat Cheng Ho.[5]
Populasi Cina di Kampung Cina banyak berdagang di kawasan tepi laut. Mereka menjalankan perniagaan melalui konsesi daripada pemerintah negeri. Aktiviti termasuk jual beli dan pertukaran hasil kraftangan seperti tekstil, kerja logam, dan pertukangan kayu daripada komuniti Melayu berdekatan, serta urusan dagangan import-eksport barangan seperti sutera, gambir, kapur barus, lada hitam dan emas.[2]
Menjelang pertengahan 1800-an, dengan perkembangan pesat industri perlombongan bijih timah, populasi masyarakat Cina di Kuala Terengganu dan seluruh Semenanjung Tanah Melayu bertambah dengan ketara hasil kedatangan pendatang baharu. Lokasi Kuala Terengganu yang strategik di pantai timur Semenanjung Malaysia menjadikannya hentian semula jadi laluan perdagangan dari China ke Asia Tenggara. Ada yang terus menetap di sini, manakala sebahagian lain berhijrah ke Perak dan Kuala Lumpur untuk melibatkan diri dalam perlombongan timah. Kampung Cina menjadi kawasan paling padat dihuni masyarakat Cina di Kuala Terengganu.
Seni bina
Kampung Cina dibuka sekitar 300 tahun dahulu oleh pedagang dari Selatan China dan merupakan kawasan awal perniagaan di Kuala Terengganu. Walaupun begitu, bangunan tertua yang masih wujud (kebanyakannya rumah kedai) berasal daripada lewat 1800-an.[7] Hari ini terdapat kira-kira 270 rumah kedai sebelum perang.[8] Kebanyakannya dibina menggunakan bata, plaster dan kayu. Kini, banyak bangunan lama dibaik pulih atau diubah suai kerana faktor usia.
Penduduk Cina awal memilih untuk membina rumah kedai berhampiran tebing Sungai Terengganu kerana kawasan itu sesuai untuk kapal berlabuh.[9] Seperti Pekan Cina lain di Malaysia, bangunannya menampilkan pelbagai gaya seperti reka bentuk tradisional Cina Selatan,[2] Seni bina neoklasik, dan Art Deco.[10] Fasad rumah kedai berbeza mengikut gaya; bangunan neoklasik lebih sarat dengan hiasan, manakala bangunan lama ringkas dan polos.
Setiap rumah kedai di Kampung Cina tidak berdiri tunggal, sebaliknya saling bersambung membentuk deretan panjang. Beberapa lorong kecil memisahkan bangunan tersebut. Rumah kedai di sini berfungsi sebagai komersial dan kediaman, kebanyakannya dua tingkat. Pemilik perniagaan seperti kedai runcit, industri kecil atau gudang biasanya menggunakan aras bawah sebagai premis perniagaan dan menetap di tingkat atas.[11][12] Ciri umum rumah kedai ialah laluan berbumbung di hadapan bangunan yang dikenali sebagai kaki lima atau 'five-foot-way'. Nama ini berasal daripada ukuran asal laluan selebar lima kaki, meskipun peraturan kemudian menetapkan lebar tujuh setengah kaki.[11]
Budaya
Budaya di Kampung Cina merupakan adunan tradisi Melayu dan Cina. Adat resam Cina dapat dilihat di merata tempat, malah Tahun Baru Cina diraikan secara meluas oleh masyarakat Cina di sini. Pengaruh budaya Melayu tempatan di Terengganu turut melahirkan komuniti Peranakan kecil yang dikenali sebagai Mek dan Awang. Komuniti ini serupa dengan Baba dan Nyonya di Pulau Pinang dan Melaka, tetapi mengekalkan keunikan tersendiri. Mek dan Awang tertumpu di dua lokasi utama iaitu Kampung Cina dan Kampung Tiruk, sebuah kampung kira-kira 14 km dari Kuala Terengganu.[13]
Seperti Baba dan Nyonya di Pulau Pinang dan Melaka, pakaian tradisional wanita Peranakan Terengganu ialah sejenis kebaya khas yang dikenali sebagai kebaya potong kot. Sulaman hiasan merupakan ciri kebaya ini.[14]
Penduduk dan peniaga Kampung Cina kebanyakannya orang Cina, walaupun kini terdapat juga peniaga Melayu dan India.[15] Kedai runcit kecil, kedai daging, perkakas, kopitiam, kafe, restoran dan lain-lain boleh ditemui di sini. Banyak perniagaan diwarisi turun-temurun.
Masakan
Kampung Cina terkenal dengan hidangan tempatan seperti roti paung, sejenis roti khas, kek durian, pulut dipa serta keropok lekor putih yang diperbuat daripada ikan parang. Hidangan Cina tempatan, bersama sajian masakan Melayu dan masakan India, boleh didapati di restoran dan medan selera di sini. Seperti di bandar lain di Malaysia, restoran moden dan kafe turut ada.
Masakan Cina (terutama Peranakan) dipengaruhi budaya Pantai Timur. Antaranya penggunaan budu, sejenis sos ikan daripada ikan bilis. Hidangan tempatan Cina atau Peranakan yang boleh ditemui termasuk ayam pachok, akok, rojak ceranang, roti paung dan pulut lepa.[8][15][16] Kopitiam, kafe dan restoran yang ada di sini menawarkan sajian tempatan, kebanyakannya Cina, tetapi juga Melayu dan India.
Tarikan
Pada tahun 2004, kerajaan mengisytiharkan struktur bersejarah Kampung Cina sebagai tapak warisan negeri Terengganu. Sebagai kawasan penting komuniti Cina bandar ini, ia menempatkan dua tokong iaitu Tokong Ho Ann Kiong dan Tokong Tian Hou Gong, dibina masing-masing pada 1801 dan 1896. Tokong Ho Ann Kiong mempunyai patung dewi laut Mazu. Namun, kebakaran pernah memusnahkan 60% tokong ini. Pemulihan dilakukan dan kini ia kembali berfungsi.[17] Satu lagi mercu tanda ialah Telaga Air Low Tiey abad ke-19, digali pada 1875 oleh Low Tiey Lim Keng Hoon sebagai khidmat awam. Ia dibina dengan bilik mandi berasingan lelaki dan wanita, dengan tembok setinggi enam meter.[8] Hingga kini ia masih membekalkan air bersih kepada penduduk Kampung Cina.
Banyak bangunan telah dipulihara dan dihias bagi menjadikannya lebih menarik tanpa menjejaskan nilai warisan.[18] Rumah kedai kini lebih cerah dan hidup. Lukisan mural dapat ditemui di banyak lorong. Antara tarikan baharu ialah lorong bertema seperti Turtle Alley yang dihias mozek bertemakan penyu, serta Lorong Budaya Tauke Wee Seng Hee yang menampilkan pondok telefon kolonial dan peti pos besi tuang merah klasik yang masih digunakan. Dindingnya turut memaparkan koleksi papan tanda lama kedai serta puisi era Dinasti Han. Lorong ini menjadi lokasi pelancongan dan fotografi.[19][20]
Galeri
- Galeri pemandangan jalan di Kampung Cina, Kuala Terengganu
-
Rumah kedai berhampiran Pasar Besar Kedai Payang -
Deretan rumah kedai -
Pintu gerbang Kampung Cina -
Pintu gerbang Kampung Cina pada waktu malam
Rujukan
- ^ a b "Mengapa perintis Cina awal memilih tapak ini". The Star. 9 Ogos 2007. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 Mei 2019. Dicapai pada 9 Ogos 2007.
- ^ a b c "Menyelamatkan Kampung Cina di Terengganu". New Straits Times. November 1999.
- ^ "Pos dagang abad ke-19 di Kampung Cina". New Straits Times. Februari 2000.
- ^ "Deretan rumah kedai di Kampung Cina, Kuala Terengganu rosak akibat kebakaran". malaymail. m/s. 1–2.
- ^ a b Morfologi Bandar Kuala Terengganu (Laporan). Jabatan Perancangan Bandar dan Desa Semenanjung Malaysia, Kementerian Perumahan dan Kerajaan Tempatan. Disember 2009.
- ^ Thomas John Newbold (1839). Akaun Politik dan Statistik Penempatan British di Selat Melaka: iaitu Pinang, Melaka dan Singapura, dengan Sejarah Negeri-Negeri Melayu di Semenanjung Melaka. J. Murray. m/s. 62–.
- ^ Norhaspida Yatim (19 November 2012). "Kampung Cina amat bernilai". Sinar Harian. Dicapai pada 15 Mac 2015.
- ^ a b c Teresa Yong-Leong (14 Februari 2013). "Kampung Cina, dulu dan kini". New Straits Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 Februari 2015. Dicapai pada 15 Mac 2015.
- ^ "Legasi 300 tahun – Warisan unik penempatan minoriti Tionghua". Kosmo!. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 Februari 2015. Dicapai pada 15 Mac 2015.
- ^ Ho Kah Chun; Dr. Ahmad Sanusi Hasan; Norizal M Noordin (September 2005). "Pengaruh Seni Bina Kolonial terhadap Gaya dan Motif di Bandar Kolonial di Malaysia". School of Housing Building and Planning, Universiti Sains Malaysia, Pulau Pinang. 'Atiqah Nadiah Mohamad Hanafiah on Scribd. Dicapai pada 15 Mac 2015.
- ^ a b Wan Hashimah Wan Ismail; Prof Madya Dr. Shuhana Shamsuddin (September 2005). "Rumah Kedai Lama sebagai Sebahagian Warisan Bandar Malaysia: Dilema Semasa" (PDF). (Jabatan Senibina, Fakulti Alam Bina Universiti Teknologi Malaysia) – (Pusat Program Diploma, Kampus Bandar UTM). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 17 Julai 2011. Dicapai pada 12 April 2015.
- ^ "Seni Bina Cina". HBP USM. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 Januari 2013. Dicapai pada 15 Mac 2015.
- ^ Joseph Kaos Jr (2 September 2014). "Terengganu tonjolkan komuniti Peranakan". The Star. Dicapai pada 15 Mac 2015.
- ^ "Khazanah Kebaya Kampung Cina". Kosmo!. 29 September 2012. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 Februari 2015. Dicapai pada 15 Mac 2015.
- ^ a b Carolyn Hong (2 Februari 2015). "Peranakan Terengganu". The Straits Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 Februari 2015. Dicapai pada 15 Mac 2015.CS1 maint: unfit URL (link)
- ^ "Tahun Melawat Terengganu: Dewan Perniagaan Cina tonjol budaya Peranakan". Sinar Harian. 2 Januari 2013. Dicapai pada 15 Mac 2015.
- ^ Sazali M. Noor (24 Februari 2010). "Tokong berusia 200 tahun musnah dalam kebakaran malam". The Star. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 Mei 2019. Dicapai pada 15 Mac 2015.
- ^ Farik Zolkepli (14 Ogos 2012). "Chinatown Kuala Terengganu tarikan pelancong". The Star. Dicapai pada 15 Mac 2015.
- ^ Joseph Kaos Jr (30 Jun 2014). "Lokasi pelancongan tidak dijangka Terengganu". The Star. Dicapai pada 15 Mac 2015.
- ^ "Lokasi merakam fotografi pegun". Kosmo!. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 Februari 2015. Dicapai pada 15 Mac 2015.
