Nyaya (daripada perkataan Sanskrit nyayaḥ, न्यायः), secara harfiah bermaksud "keadilan", "peraturan", "kaedah" atau "penghakiman". Ia merupakan salah satu daripada enam aliran falsafah ortodoks (Astika) dalam tradisi falsafah Hindu.
Sumbangan paling penting Nyaya kepada falsafah India adalah pembangunan sistematik dalam bidang logik, metodologi, dan epistemologi (ilmu tentang pengetahuan yang sah dan sahih).
Sumbangan paling penting aliran Nyaya kepada falsafah India adalah dalam bidang epistemologi (ilmu pengetahuan sah) dan logik sistematik. Sistem ini begitu berpengaruh sehingga kemudiannya diterima dan diserap oleh kebanyakan aliran falsafah India yang lain.
Etimologi
Perkataan Nyaya bermaksud keadilan, kesamarataan untuk semua makhluk, serta merujuk kepada koleksi peraturan umum atau universal. Dalam konteks tertentu, ia juga boleh bermaksud model, aksiom, rancangan, prosedur undang-undang, keputusan kehakiman atau penghakiman. Berdasarkan etimologi Sanskrit, Nyaya juga boleh ditafsirkan sebagai "apa yang menunjukkan jalan".
Dalam teori logik, istilah Nyaya merujuk kepada bentuk hujah seperti enthymeme (hujah tidak lengkap) atau kadangkala merujuk kepada sebarang silogisme (hujah deduktif lengkap).
Ahli tatabahasa Sanskrit terkenal, Panini, mengaitkan perkataan Nyaya dengan akar kata i yang bermaksud "pergi", sama seperti gam (bergerak). Maka, dalam konteks logik, Nyaya secara etimologi adalah sejajar dengan nigama, iaitu kesimpulan dalam sesuatu silogisme.
Hubungan dengan Konsep Lain
Falsafah Nyaya turut berkait rapat dengan beberapa konsep utama dalam tradisi falsafah India:
- Hetu-vidya – ilmu sebab-musabab
- Anviksiki – ilmu penyelidikan atau falsafah sistematik
- Pramana-sastra – epistemologi atau ilmu pengetahuan yang sah
- Tattva-sastra – ilmu kategori atau hakikat
- Tarka-vidya – ilmu penaakulan dan sintesis
- Vadartha – ilmu perbahasan atau perbincangan logik
- Phakkika-sastra – ilmu membongkar kesilapan logik, penipuan, dan kepalsuan
Beberapa cabang ini menggunakan atau mengandungi pendekatan Nyaya sebagai alat utama dalam memahami kebenaran dan mendedahkan kekeliruan.
Perkembangan
Perkembangan sejarah aliran falsafah Nyaya tidak sepenuhnya jelas, namun terdapat unsur-unsur awal pendekatan logik dalam ayat-ayat suci Nasadiya Sukta daripada Kitab 10, Bab 129 dalam Rigveda, yang mengemukakan persoalan kerohanian dalam bentuk hujah yang berasaskan logik.
Perkembangan Awal
Menurut sarjana seperti Francis Clooney, para pemikir awal Nyaya pada abad-abad awal Sebelum Masihi telah mula menyusun ilmu penyelidikan rasional yang sistematik, demi mencapai pengetahuan yang benar dan sah.
Teks Asas
Teks utama dan paling awal dalam falsafah Nyaya ialah Nyaya Sutra, yang dikarang oleh Gautama Aksapada sekitar abad ke-2 Masihi. Karya ini memberi tumpuan kepada logik, metodologi dan epistemologi, dan menjadi asas sistem falsafah Nyaya.
Gautama juga dikenali dengan nama Aksapada dan Dirghatapas. Nama Gautama atau Gotama merujuk kepada keturunannya, manakala gelaran Aksapada bermaksud “yang bermata di kaki” (mungkin kiasan kepada kepekaan logiknya), dan Dirghatapas merujuk kepada amal tapa yang dijalaninya dalam tempoh panjang.
Masyarakat Mithila (di kawasan Darbhanga, Bihar Utara moden) mengaitkan asal-usul falsafah Nyaya dengan resi Gautama, suami kepada Ahalya. Tempat kelahirannya dikatakan sebuah kampung bernama Gautamasthana, yang terletak kira-kira 28 batu timur laut dari bandar Darbhanga. Di sana, satu pesta tahunan diadakan setiap tahun pada hari ke-9 bulan lunar Chaitra (sekitar Mac–April) bagi memperingati beliau.
Metafizik Nyaya
Falsafah metafizik Nyaya mengklasifikasikan realiti melalui enam belas padartha atau kategori asas. Salah satunya, iaitu prameya (objek pengetahuan sah), turut merangkumi enam atau tujuh kategori yang asalnya dikembangkan oleh aliran Vaishesika.
Enam belas kategori tersebut boleh dibahagikan kepada tiga kumpulan utama:
1. Kaedah dan Objek Pengetahuan
- Pramana – cara atau sumber pengetahuan yang sah
- Prameya – objek atau isi pengetahuan yang sah
2. Syarat dan Unsur Penyelidikan
- Samsaya – keraguan yang mendorong penyelidikan
- Prayojana – tujuan atau matlamat pencarian
- Drstanta – contoh atau analogi yang digunakan
- Siddhanta – kesimpulan atau doktrin yang diterima
- Avayava – unsur-unsur silogisme atau struktur hujah
- Tarka – penaakulan berdasarkan andaian atau hipotesis
- Nirnaya – ketetapan atau kepastian dalam penilaian
3. Bentuk dan Strategi Perbahasan
- Vada – perdebatan bertujuan mencari kebenaran
- Jalpa – perdebatan yang bertujuan untuk menang
- Vitanda – perdebatan yang hanya membidas tanpa hujah balas
- Hetvabhasa – hujah yang kelihatan sah tetapi sebenarnya cacat
- Chala – helah logik atau manipulasi bahasa
- Jati – bantahan mengelirukan atau tidak relevan (penolakan sofistik)
- Nigrahasthana – titik kekalahan hujah; penanda kelemahan dalam debat
Menurut sarjana Matthew Dasti dan Stephen Phillips, ketika mengkaji sistem Nyāya, istilah Jnana lebih tepat difahami sebagai kognisi (proses memahami atau menyedari sesuatu), berbanding sekadar "pengetahuan", kerana pendekatan Nyaya lebih menekankan proses pemerolehan dan pengesahan pengetahuan secara logik dan sistematik.
Teori Sebab (Causation)
Dalam falsafah Nyaya, sebab ditakrifkan sebagai pendahulu yang tidak bersyarat dan tidak berubah kepada sesuatu kesan, manakala kesan pula ialah akibat yang tidak bersyarat dan tidak berubah hasil daripada sebab tersebut. Prinsip utamanya menyatakan:
Sebab yang sama menghasilkan kesan yang sama; dan kesan yang sama muncul hanya daripada sebab yang sama.
Selain itu, sebab tidak wujud dalam bentuk tersembunyi dalam kesannya—bermakna kesan tidak sekadar perwujudan semula sebab dalam bentuk lain.
Tiga Syarat Utama untuk Menentukan Sebab:
- Purvavrtti (Pendahuluan) Sebab mestilah wujud sebelum kesan.
- Niyatapurvavrtti (Kewujudan Tidak Berubah-ubah) Hubungan antara sebab dan kesan mestilah tetap dan konsisten.
- Ananyathasiddha (Tidak Bergantung kepada Faktor Lain) Hubungan antara sebab dan kesan mestilah tidak bersyarat atau tidak berlaku hanya kerana sesuatu faktor lain.
Lima Jenis Pendahuluan Kebetulan (Anyathasiddha) – Bukan Sebab Sebenar:
Nyāya menolak lima jenis pendahuluan sebagai sebab sebenar kerana ia bersifat kebetulan atau tidak bersyarat:
- Pendahulu kebetulan semata-mata Contoh: Warna pakaian tukang periuk—tidak ada kaitan langsung dengan pembentukan periuk.
- Sebab jauh atau tidak langsung Contoh: Ayah kepada tukang periuk—bukan penyebab langsung pembuatan periuk.
- Kesan-kesan sampingan daripada satu sebab Dua kesan daripada satu sebab tidak semestinya saling berkaitan secara kausal.
- Perkara kekal atau abadi Contoh: Ruang (akasha)—ia sentiasa ada tetapi tidak menjadi penyebab kepada kesan tertentu.
- Perkara yang tidak perlu Contoh: Keldai milik tukang periuk—tidak memainkan peranan dalam pembentukan periuk.
Tiga Jenis Sebab Menurut Nyaya:
- Samavayi (Sebab Material) Unsur yang membentuk objek secara langsung. Contoh: Benang sebagai bahan pembuat kain.
- Asamavayi (Sebab Tidak Langsung yang Melekat) Sifat sesuatu bahan yang mempengaruhi hasilnya. Contoh: Warna benang yang menentukan warna kain.
- Nimitta (Sebab Pelaksana atau Efisien) Agen yang mengendalikan atau menghasilkan kesan. Contoh: Tukang tenun yang menenun kain.
Falsafah kausaliti dalam Nyaya menekankan hubungan sebab-akibat yang logik, konsisten, dan bebas daripada kebetulan, sekaligus membina kerangka pengetahuan yang sah dan rasional.
Anyathākhyātivāda (Teori Kesilapan dalam Nyaya)
Dalam sistem Nyaya, Anyathakhyativada ialah teori tentang kesilapan persepsi, dan ia sangat mirip dengan teori Viparita-khyati yang dikemukakan oleh Kumarila dalam falsafah Mimamsa.
Intipati Teori
Menurut falsafah Nyaya, kesilapan berlaku apabila minda melakukan sintesis yang salah antara objek yang dihadirkan (melalui pancaindera) dan objek yang diwakilkan (melalui ingatan atau persepsi lepas). Kesilapan timbul apabila objek yang diwakilkan disalah anggap sebagai objek yang sedang dihadirkan.
Makna 'Anyatha'
Perkataan anyatha bermaksud “secara lain” atau “di tempat lain.” Kedua-dua maksud ini terlibat dalam pengalaman kesilapan:
- Objek yang dihadirkan (melalui persepsi deria) dilihat secara lain (misperceived),
- Objek yang diwakilkan (dari ingatan) wujud di tempat lain, tetapi secara salah disamakan dengan objek yang hadir.
Contoh klasik ialah apabila seseorang nampak seutas tali dan menyangkanya sebagai ular. Tali ialah objek yang dihadirkan, ular ialah objek yang diwakilkan (dari pengalaman atau ketakutan terdahulu), dan minda telah menyatukan keduanya secara salah.
Sumber Pengetahuan adalah Luaran (Paratah Pramanya)
Nyaya menegaskan bahawa pengetahuan tidak sah secara intrinsik (svataḥ pramanya). Sebaliknya, ia hanya menjadi sah apabila disahkan oleh keadaan luar (paratah pramanya). Prinsip ini berlaku untuk kedua-dua keadaan:
- Kesahan (validity) – sesuatu pengetahuan menjadi sah apabila disokong oleh bukti luar.
- Kesilapan (invalidity) – hanya dikenali sebagai salah apabila terbukti salah dari luar.
Anyathakhyativada menjelaskan bahawa kesilapan dalam persepsi bukan berpunca daripada pancaindera yang gagal, tetapi daripada sintesis mental yang silap antara realiti yang hadir dan ingatan yang menyerupainya, dan kesahan pengetahuan bukan sifat mutlak, tetapi bergantung kepada pengesahan luar.
Tuhan dalam Falsafah Nyaya
Pemikir-pemikir Nyaya awal menulis sangat sedikit mengenai Isvara (Tuhan Yang Maha Tertinggi). Berdasarkan bukti sejarah yang ada, para sarjana awal aliran ini mungkin bersifat bukan teistik atau bahkan ateistik.
Namun begitu, dari masa ke masa, para Naiyyayika mula menerapkan prinsip logik dan epistemologi mereka untuk menjawab persoalan: “Adakah Tuhan wujud?” Sebahagian menolaknya, manakala yang lain membentangkan hujah menyokong kewujudan Tuhan.
Hujah Menolak Kewujudan Tuhan (Nyaya Sutra IV.1.19–21)
Dalam Kitab 4, Bab 1 Nyaya Sutra, tiga sutra ini menyatakan:
- Tuhan dianggap sebagai penyebab kerana ada tindakan manusia yang gagal membuahkan hasil.
- Namun, tiada hasil yang berlaku tanpa tindakan manusia.
- Oleh itu, hujah kebergantungan kepada Tuhan tidak berasas.
Kesimpulan: Hasil muncul daripada usaha manusia, bukan daripada Tuhan. Ini merupakan kritikan terhadap kepercayaan bahawa Tuhan ialah penyebab segala-galanya.
Dalam Sutra IV.1.22–24 pula, idea bahawa "kebetulan" atau nasib semata-mata sebagai penyebab dunia juga ditolak. Ini menegaskan keperluan sebab efisien yang sah dalam falsafah Nyaya.
Hujah Menyokong Kewujudan Tuhan oleh Udayana (Nyayakusumanjali)
Falsafah kemudian seperti yang dikembangkan oleh Udayana dalam Nyayakusumanjali mengemukakan sembilan hujah logik bagi membuktikan kewujudan Tuhan dan membidas pandangan ateis dari aliran Carvaka, Mimamsa, Buddhisme, Jainisme dan Sankhya:
- Karyat (daripada kesan) – Dunia ialah satu kesan, dan setiap kesan memerlukan penyebab. Maka, Tuhan wujud sebagai penyebab efisien.
- Ayojanat (daripada gabungan) – Atom yang pasif perlu digerakkan untuk bersatu. Pergerakan memerlukan satu kuasa yang berakal — iaitu Tuhan.
- Dhrtyadeh (daripada pemeliharaan) – Alam ini dipelihara dan dimusnahkan. Prinsip tak sedar (adrsta) tak mencukupi. Maka, Tuhan mesti wujud sebagai kuasa sedar yang mengawalnya.
- Padat (daripada perkataan) – Bahasa mempunyai kuasa menyampaikan makna. Kuasa ini perlu diberi oleh sesuatu — iaitu Tuhan.
- Pratyayatah (daripada kepercayaan) – Veda tidak mungkin silap. Oleh kerana manusia boleh silap, maka Veda mesti bersumberkan entiti yang tidak silap — Tuhan.
- Sruteh (daripada wahyu) – Veda sendiri menyatakan kewujudan Tuhan. Maka, ia diterima sebagai bukti.
- Vakyat (daripada perintah moral) – Ajaran etika dalam Veda memerlukan sumber ilahi. Maka, Isvara ialah pencipta prinsip moral.
- Sankhya-visesat (daripada konsep nombor) – Kefahaman tentang konsep nombor membuktikan kesedaran yang berpunca daripada kesedaran ilahi.
- Adrstat (daripada yang tidak kelihatan) – Hasil karma memerlukan satu kuasa yang menyeimbangkannya. Jika ia bukan entiti berakal, maka perlu dibimbing oleh satu kecerdasan — iaitu Tuhan.
Ciri-ciri Isvara Menurut Nyaya
Tuhan dalam sistem Nyaya digambarkan sebagai:
- Bebas daripada adharma, pengetahuan palsu, dan kesilapan;
- Memiliki dharma, pengetahuan sejati, dan keseimbangan batin;
- Maha mengetahui, maha kuasa, dan bertindak demi kebaikan makhluk-Nya.
Pembebasan (Moksa) dalam Nyaya
Menurut Nyaya, keterikatan terhadap dunia berpunca daripada pengetahuan salah. Jalan ke arah pembebasan ialah melalui:
- Pratipaksabhavana – menggantikan pengetahuan salah dengan kebenaran melalui pemikiran lawan secara berulang;
- Pengetahuan sejati (jnana) – hanya dengan pengetahuan benar seseorang dapat mencapai nihreyasa (kesejahteraan tertinggi / moksa).
Sutra pertama Nyaya Sutra menegaskan bahawa pembebasan hanya mungkin dicapai melalui pengetahuan yang sah.
Namun, aliran ini turut mengakui bahawa rahmat Tuhan diperlukan untuk memperoleh pengetahuan sejati. Contohnya, Jayanta dalam Nayyamajari menggambarkan moksa sebagai keadaan kesedaran murni yang pasif — bebas daripada deria, keseronokan, kesakitan, pengetahuan dan kehendak.
Kesimpulan
Falsafah Nyaya menawarkan satu sistem logik dan epistemologi yang terbuka kepada kedua-dua pendekatan teistik dan ateistik. Melalui tokoh seperti Udayana dan Jayanta, ia menyediakan kerangka hujah yang kuat untuk menyokong kewujudan Tuhan dan menjelaskan pembebasan sebagai hasil gabungan antara pengetahuan sejati dan rahmat ilahi.
Teks-teks Nyaya
Dalam Yajnavalkya Smrti, Nyaya disenaraikan sebagai salah satu daripada empat belas cabang utama ilmu pengetahuan. Menurut Matsya Purana, ilmu Nyaya dikatakan berasal dari mulut Brahma sendiri. Epik Mahabharata juga turut menyebut prinsip-prinsip asas falsafah Nyaya.
Teks-Teks Awal dan Klasik
Teks paling awal aliran Nyaya ialah Nyaya Sutra yang dikarang oleh Aksapada Gautama. Ia terdiri daripada lima buku, setiap satunya mengandungi dua bahagian. Ulasan klasik terhadap karya ini ialah Nyaya Bhasya oleh Vatsyayana.
Bagi mempertahankan ulasan Vatsyayana daripada kritikan Dignaga, Udyotakara menulis Nyaya Varttika pada abad ke-6 Masihi. Kemudian, Vacaspati Misra menghasilkan karya besar Nyayavarttika Tatparya Tika pada abad ke-9. Dua lagi karya, iaitu Nayasucinibandha dan Nayasutraddhara juga dikaitkan dengannya.
Udayana dan Perkembangan Teisme dalam Nyaya
Udayana (984 M) menulis Nyayatattparyaparisuddhi, ulasan penting terhadap karya Vacaspati. Beliau turut menghasilkan Nyaya Kusumanjali, yang merupakan penghuraian sistematik pertama tentang teisme dalam falsafah Nyaya. Karya-karya beliau yang lain termasuk Atmatattvaviveka, Kiranavali, dan Nayayaparisista.
Karya Bebas dan Ringkasan Falsafah
Jayanta Bhatta (abad ke-10) menulis Nayamajari, sebuah karya bebas yang penting dalam tradisi ini. Manakala Bhasarvajna menghasilkan Nayasara, yang merupakan ringkasan falsafah Nyaya secara menyeluruh.
Penyatuan dengan Vaiseshika dan Sekolah Gabungan
Karya-karya kemudian dalam aliran Nyaya mula menerima kategori-kategori dari falsafah Vaiseshika. Antaranya, Tarkikaraksa oleh Varadaraja (abad ke-12) dan Tarkabhasa oleh Kesava Misra (abad ke-13) adalah karya penting dalam pendekatan gabungan ini.
Kemunculan Navya-Nyaya (Nyaya Baharu)
Fasa baharu falsafah Nyaya bermula dengan karya Tattvacintamani oleh Gangesha Upadhyaya pada abad ke-14 Masihi. Anak beliau, Vardhamana Upadhyaya, menulis Nayanibandhaprakasa sebagai ulasan terhadap karya Udayana, tetapi turut menggabungkan pandangan ayahnya.
Jayadeva menulis ulasan terhadap Tattvacintamani yang dinamakan Aloka, juga pada abad ke-14. Kemudian, Vasudeva Sarvabhauma menghasilkan Tattvacintamani Vyakhya, karya besar pertama dari sekolah Navadvipa dalam tradisi Navya Nyaya.
Raghunatha Siromani pula mengarang Tattvacintamani Didhiti dan Padartha Khandana, yang menjadi karya penting seterusnya. Visvanatha menulis Nayasutravrtti pada abad ke-17 sebagai tambahan berwibawa dalam tradisi ini.
Ulasan terhadap Tattvacintamani Didhiti oleh Jagadish Tarkalankar dan Gadadhar Bhattacharya, kedua-duanya pada abad ke-17, dianggap sebagai karya terakhir yang signifikan dalam aliran ini.
Usaha Penyatuan Aliran Lama dan Baharu
Pada abad ke-17, Annambhatta cuba menyatukan sistem falsafah lama (Pracina Nyaya) dan falsafah baharu (Navya Nyaya), termasuk unsur-unsur dari Vaishesika, untuk membentuk aliran Nyaya-Vaiseshika. Karya beliau yang paling dikenali ialah Tarkasamgraha dan Dipika, yang menjadi buku manual popular bagi pelajar-pelajar falsafah India hingga ke hari ini.