Andjar Asmara | |
|---|---|
 Andjar pada 1930. | |
| Kelahiran | Abisin Abbas 26 Februari 1902 Alahan Panjang, Sumatera Barat, Hindia Timur Belanda |
| Meninggal dunia | 20 Oktober 1961 (umur 59) Cipanas, Jawa Timur, Indonesia |
| Warganegara | Indonesia |
| Terkenal kerana |
|
| Pasangan | Ratna Asmara |
Abisin Abbas ([aˈbisɪn aˈbas]; 26 Februari 1902 - 20 Oktober 1961) atau lebih dikenali sebagai Andjar Asmara ([anˈdʒar asˈmara]), ialah seorang penulis drama dan pembikin filem yang aktif di pawagam Hindia Timur Belanda. Dilahirkan di Alahan Panjang, Sumatera Barat, beliau mula bekerja sebagai wartawan di Batavia (kini Jakarta), kemudian berkhidmat sebagai seorang penulis untuk Opera Padangsche di Padang, di mana beliau membangunkan, gaya dialog-sentrik baru, yang kemudian tersebar di seluruh rantau ini. Selepas pulang ke Batavia pada tahun 1929, beliau berkhidmat selama lebih setahun sebagai pengkritik teater dan filem. Pada tahun 1930 beliau menyertai kumpulan rombongan Dardanella sebagai penulis. Beliau menuju ke India dalam usaha yang tidak berjaya untuk filem sandiwara pentas beliau Dr. Samsi.
Selepas meninggalkan Dardanella pada tahun 1936, Andjar menubuhkan kumpulan rombongan sendiri. Beliau juga bekerja di sebuah penerbitan, menulis terbitan bersiri berdasarkan filem yang berjaya. Pada tahun 1940 beliau telah dipelawa untuk menyertai syarikat milik The Teng Chun, Java Industrial Film, membantu dengan pemasaran dan bekerja sebagai pengarah untuk dua produksi. Selepas pendudukan Jepun, di mana beliau terus berkhidmat di teater, Andjar muncul sementara ke pawagam. Beliau mengarahkan tiga filem pada tahun 1940-an dan menulis empat skrip filem, yang telah dihasilkan sebagai filem pada awal 1950-an. Beliau telah menerbitkan sebuah novel, Noesa Penida (1950). Selepas itu beliau bekerja bagi baki terbitan bersiri penulisan hidupnya berdasarkan filem-filem tempatan dan kritikan penerbitan filem. Ahli-ahli sejarah mengiktiraf beliau sebagai perintis teater dan salah seorang pengarah filem orang asli Indonesia pertama, walaupun mempunyai sedikit kawalan kreatif terhadap penerbitan beliau.
Kehidupan awal dan teater
Dilahirkan sebagai Abisin Abbas di Alahan Panjang, Sumatera Barat, pada 26 Februari 1902. Beliau tertarik dengan teater tradisional pada usia muda selepas lawatan daripada Wayang Kassim dan rombongan stambul Juliana Opera;[1][2] Andjar berpura-pura untuk berlakon bersama seorang kawan-kawannya dalam teater pentas yang mereka pernah lihat. Selepas menamatkan pendidikan formal sehingga peringkat Meer Uitgebreid Lager Onderwijs (sekolah tinggi junior) – pertama di sekolah-sekolah bahasa Melayu maka orang-orang Belanda [3] – beliau berpindah ke Batavia (kini zaman moden Jakarta). Beliau bekerja sebagai wartawan untuk dua akhbar harian, Bintang Timoer dan Bintang Hindia; Andjar mungkin juga bekerja di ladang.[4][5]
Sekitar tahun 1925, telah mencapai kejayaan kecil di Batavia, Andjar berpindah ke Padang, di mana beliau merupakan seorang wartawan akhbar harian Sinar Soematera. Pada masa yang sama, beliau bekerja dengan Padangsche Opera, menulis bermain pentas.[1][6] Berbeza dengan teater muzikal standard pada masa itu, bangsawan, beliau mempromosikan gaya yang lebih semula jadi, menggunakan dialog dan bukannya lagu untuk menyampaikan cerita [4] beliau merujuk kepada ini sebagai Toneel, berdasarkan perkataan Belanda untuk teater.[2] Antara kerja-kerja beliau menulis untuk Padangsche Opera adalah adaptasi Melati van Agam, karya tahun 1923 oleh Swan Pen,[a][4][7] dan Siti Nurbaya, novel 1922 oleh Marah Roesli.[2] Karya-karya ini diterima dengan baik.[4]
Dalam tahun 1920-an, selepas menghabiskan dua tahun di Medan bersama Sinar Soematra,[8] Andjar kembali ke Batavia dan pada tahun 1929 membantu menubuhkan majalah Doenia Filem, adaptasi Melayu bagi majalah Filmland bahasa Belanda; walaupun adaptasi, Doenia Filem juga mengandungi liputan asal teater domestik dan industri filem.[1][9] Pada masa itu, panggung wayang di Hindia telah ditubuhkan: filem tempatan pertama, Loetoeng Kasaroeng, telah dikeluarkan pada tahun 1926, dan empat filem tambahan telah dikeluarkan pada tahun 1927 dan 1928.[10] Andjar menulis secara meluas mengenai sinematik tempatan dan penerbitan teater; sebagai contoh, pengkritik filem Indonesia Salim Said menulis Andjar menglhamkan pemasaran untuk Njai Dasima, yang menekankan pelakon asli eksklusif.[b][11] Pada tahun 1930, Andjar meninggalkan Doenia Filem dan beliau digantikan oleh Bachtiar Effendi.[12]
Beliau menjadi seorang penulis untuk rombongan teater Dardanella pada November 1930, yang bekerja di bawah pengasas kumpulan itu, Willy A. Piedro.[c] Andjar percaya rombongan untuk dikhususkan kepada kebaikan Toneel sebagai satu bentuk seni dan bukan sahaja didorong oleh kepentingan kewangan, sama seperti rombongan stambul lebih awal.[d][12] Beliau menulis dan menerbitkan banyak bermain dengan kumpulan sokongan, termasuk Dr. Samsi dan Singa Minangkabau.[4][12] Andjar juga bekerja sebagai pengkritik teater, menulis beberapa keping mengenai sejarah teater tempatan, kadangkala menggunakan nama kelahirannya dan kadang-kadang nama samaran beliau.[13] Pada tahun 1936, Andjar pergi bersama Dardanella ke India untuk merakam filem adaptasi drama, Dr. Samsi, yang mengisahkan seorang doktor yang telah diugut selepas orang Indo mendapati dia mempunyai anak luar nikah yang tidak bertanggungjawab. [14][15] Rundingan itu tidak berhasil, bagaimanapun, dan Andjar meninggalkan India dengan isterinya Ratna.[16][17]
Kerjaya filem dan kematian
Sekembalinya ke Hindia, Andjar membentuk satu lagi kumpulan teater, Bolero, dengan Effendi, tetapi meninggalkan kumpulan itu sekitar 1940 untuk bekerja di Kolf Publishers di Surabaya. Effendi ditinggalkan sebagai ketua Bolero,[14] yang kemudiannya menjadi lebih dipolitikkan.[18] Di Kolf Andjar menyunting majalah penerbit Poestaka Timoer.[19] Kerana karya-karya beliau melibatkan penulisan sinopsis dan terbitan bersiri berdasarkan filem popular untuk majalah Kolf, beliau menjadi semakin terlibat dalam industri perfileman. Beliau tidak lama lagi diminta oleh The Teng Chun, dengannya telah mengekalkan hubungan perniagaan, untuk mengarahkan filem untuk syarikatnya Java Industrial Film (JIF);[1] dengan ini, beliau menjadi salah satu daripada beberapa kakitangan teater yang berhijrah untuk filem mendahului Albert Balink pada 1937 Terang Boelan.[20][21]
Selepas mengendalikan pemasaran untuk Rentjong Atjeh (1940), [22] Andjar bergelar pengarah, pada tahun 1940 menerusi Kartinah, percintaan masa perang dibintangi Ratna Asmara.[1][23] Academia mengkritik filem itu, mempercayai bahawa ia tidak mempunyai nilai pendidikan.[24] Pada tahun 1941 beliau mengarahkan Noesa Penida, satu tragedi yang berpangkalan di Bali, untuk JIF;[25] filem ini dibuat semula pada tahun 1988.[26] Dalam filem ini, Andjar mempunyai sedikit kawalan kreatif, dan mempersembahkan seperti apa yang wartawan hiburan Indonesia Eddie Karsito menerangkan sebagai jurulatih dialog. Sudut kamera dan lokasi telah dipilih oleh sinematografer, yang pada umumnya juga penerbit.[27]
Semasa pendudukan Jepun 1942-1945, industri filem negara hampir tidak wujud: semua tetapi satu studio ditutup, dan semua filem yang dikeluarkan adalah kepingan propaganda untuk membantu usaha perang Jepun dan menggalakkan Kawasan Persemakmuran Bersama Asia Timur Raya.[28] Andjar tidak terlibat dalam ini tetapi teruja dengan merit seni filem Jepun.[29] Walaupun menulis beberapa cerpen pada masa ini, tiga daripadanya telah diterbitkan dalam akhbar pro-Jepun Asia Raja pada tahun 1942,[30] Andjar memberi tumpuan kepada teater, membentuk kumpulan Tjahaya Timoer.[31] Andjar sering melawat Pusat Kebudayaan (Keimin Bunka Sidosho) di Jakarta, di mana dua pekerja, D. Djajakusuma dan Usmar Ismail, membincangkan pembikinan filem dengannya. Kedua-dua menjadi pengarah filem berpengaruh semasa tahun 1950-an.[e][32]
Selepas kemerdekaan Indonesia, Andjar berpindah ke Purwokerto untuk memimpin Perdjoeangan Rakjat.[19] Selepas akhbar itu dihentikan penerbitannya,[33] beliau kembali ke filem, filem bertajuk Djaoeh Dimata untuk Pentadbiran Awam Hindia Belanda pada tahun 1948.[34] Ini diikuti dengan dua filem tambahan, Anggrek Bulan (1948) dan Gadis Desa (1949). Kedua-duanya berdasarkan pemain yang beliau menulis beberapa tahun sebelumnya.[19] Pada tahun 1950, Andjar menerbitkan satu-satunya novelnya, Noesa Penida, kritikan terhadap sistem kasta Bali, yang berkisarkan pencinta dari peringkat hierarki sosial.[35] Sementara itu, beliau terus menulis dan menerbitkan terbitan bersiri kulit lembut diadaptasi daripada filem tempatan.[36]
Lakon layar Andjar Dr Samsi akhirnya diadaptasikan sebagai sebuah filem pada tahun 1952 oleh Ratna Asmara, yang telah menjadi pengarah filem wanita pertama Indonesia menerusi filem pertama beliau, Sedap Malam pada 1950. Adaptasi dibintangi Ratna dan Raden Ismail.[6][37] Ia akan dibuktikan sebagai penulisan skrip Andjar yang terakhir semasa hayatnya.[26] Walaupun tidak lagi menulis filem, Andjar terus aktif dalam industri perfileman negara. Pada tahun 1955 beliau mengetuai Festival Filem Indonesia yang julung kali diadakan, yang dikritik apabila ia memberikan Anugerah Filem Terbaik untuk dua filem, filem Usmar Ismail Lewat Djam Malam dan Lilik Sudjio Tarmina. Pengkritik menulis bahawa Lewat Djam Malam adalah mudah yang kukuh dengan dua dan mencadangkan bahawa Djamaluddin Malik, penerbit Tarmina, telah mempengaruhi keputusan juri.[f][38]
Pada tahun 1958 Asmara menjadi ketua majalah hiburan Varia, di mana rakannya, pengarah filem Raden Ariffien berkhidmat sebagai timbalannya. Asmara memegang jawatan itu sehingga kematiannya; antara peranan lain, beliau menulis satu siri riwayat mengenai sejarah teater di negara ini.[19][39] Beliau meninggal dunia pada 20 Oktober 1961 di Cipanas, Jawa Barat, semasa lawatan ke Bandung [36] dan dikebumikan di Jakarta.[39]
Legasi
Toneel Andjar ini secara amnya berdasarkan pengalaman sehari-hari, dan bukannya kisah putera dan peperangan purba yang tidak standard pada masa itu.[6] Mengenai toneel Andjar ini, pengkritik sastera Indonesia Bakri Siregar menulis bahawa pemain pentas Andjar, serta orang-orang dari rakan-rakan dramatis Njoo Cheong Seng, menggiatkan semula genre dan membuat kerja-kerja yang lebih realistik. Walau bagaimanapun, beliau menganggap konflik di kerja-kerja ini telah kurang maju.[40] Andjar percaya bahawa persembahan Padangsche Opera dipengaruhi kumpulan-kumpulan lain di Sumatera Barat untuk mengadaptasikan format Toneel, yang kemudian tersebar di seluruh Hindia.[2][41]
Matthew Isaac Cohen, seorang sarjana seni persembahan Indonesia, menerangkan Andjar sebagai "pengkritik teater terkemuka Indonesia semasa zaman penjajahan", mencatatkan bahawa beliau menulis secara meluas mengenai sejarah teater di Hindia. Cohen juga percaya bahawa Andjar juga bekerja untuk mewajarkan gaya Toneel dan menjauhkan dari stambul yang lebih awal.[42] Walaupun selepas memasuki industri filem, Andjar menganggap teater lebih budaya penting daripada pawagam.[16] Walau bagaimanapun, wartawan Indonesia Soebagijo I.N. menulis bahawa Andjar masih terkenal dengan kerja-kerja filemnya.[5]
Andjar adalah salah seorang pengarah filem Indonesia asli pertama, dengan Bachtiar Effendi, Soeska dan Inoe Perbatasari.[g] [43] Said menulis bahawa Andjar terpaksa ikut kehendak pihak maestro filem Cina etnik, yang mengakibatkan peralihan filem 'ke arah orientasi komersial, bukannya keutamaan merit seni. [44] Sejarawan filem Misbach Yusa Biran menulis bahawa Andjar dan rakan-rakan, apabila menyertai JIF, membawa bersama mereka idea-idea baru yang membantu syarikat itu berkembang sehingga ia ditutup selepas kedatangan Jepun; [45] syarikat dan anak syarikatnya mengeluarkan lima belas filem dalam dua tahun.[46]
Filemografi
- Kartinah (1940) – sebagai pengarah, lakon layar dan penulis cerita
- Noesa Penida (1941) – sebagai pengarah dan penulis cerita
- Djaoeh Dimata (1948) – sebagai pengarah dan penulis cerita
- Anggrek Bulan (1948) – sebagai pengarah
- Gadis Desa (1949) – sebagai penulis cerita
- Sedap Malam (1950) – sebagai penulis cerita
- Pelarian dari Pagar Besi (1951) – sebagai penulis cerita
- Musim Bunga di Selabintana (1951) – sebagai penulis cerita
- Dr. Samsi (1952) – sebagai penulis cerita
- Noesa Penida (Pelangi Kasih Pandansari) (1988) – sebagai penulis cerita (kredit selepas kematiannya)
Catatan
- ^ Pen mungkin menjadi Parada Harahap, yang merupakan penyunting Andjar di 'Bintang Hindia (I.N. 1981, p. 213).
- ^ Semasa tempoh ini Kebangkitan Nasional Indonesia berada dalam kuasa penuh; sebelum Sumpah Pemuda, yang menegaskan bahawa semua anak negeri kepulauan Indonesia adalah satu orang, dibacakan di Kongres Pemuda Kedua (Ricklefs 2001, p. 233).
- ^ Piedro, anak seorang pemain sarkas, dari keturunan Rusia dan pada mulanya menulis banyak pemain pentas Dardanella (Biran 2009, pp. 14, 17).
- ^ Dalam surat terakhirnya sebagai penyunting Doenia Film, seperti yang dipetik oleh Biran (2009, pp. 6, 14, 20), Andjar menulis bahawa beliau telah menyertai Dardanella untuk membantu mempromosikan Toneel sebagai satu bentuk seni untuk yang terbaik daripada kebolehan beliau.
- ^ Filem Ismail 1980 Darah dan Doa (dikeluarkan di luar negara sebagai The Long March) umumnya dianggap filem benar-benar pertama Indonesia (Biran 2009, p. 45), manakala Djajakusuma terkenal dengan menggabungkan pelbagai aspek kebudayaan Indonesia tradisional dalam filem-filem beliau (Sen & Hill 2000, p. 156).
- ^ Said (1982, p. 44) menulis bahawa Malik sebelum ini mempengaruhi pertandingan untuk pelakon kegemaran pada tahun 1954, memastikan seorang pelakon dari syarikatnya, Persari, telah dipilih.
- ^ Pengarah filem Hindia Timur Belanda yang terawal, seperti L. Heuveldorp, G. Krugers, Wong bersaudara, dan Lie Tek Swie, samada Eropah atau etnik Cina (Biran 2009, pp. 97, 102)
Rujukan
Nota kaki
- ^ a b c d e Said 1982, m/s. 136–137.
- ^ a b c d Cohen 2003, m/s. 215–216.
- ^ Eneste 2001, m/s. 23.
- ^ a b c d e TIM, Andjar Asmara.
- ^ a b I.N. 1981, m/s. 212.
- ^ a b c Filmindonesia.or.id, Dr Samsi.
- ^ Biran 2009, m/s. 99, 108.
- ^ I.N. 1981, m/s. 214.
- ^ Biran 2009, m/s. 43–44.
- ^ Biran 2009, m/s. 379.
- ^ Said 1982, m/s. 20.
- ^ a b c Biran 2009, m/s. 6, 14, 20.
- ^ Cohen 2006, m/s. 347, 402.
- ^ a b Said 1982, m/s. 136–138.
- ^ Biran 2009, m/s. 23.
- ^ a b Biran 2009, m/s. 25.
- ^ JCG, Dardanella.
- ^ Bayly & Harper 2007, m/s. 116.
- ^ a b c d Encyclopedia of Jakarta, Andjar Asmara.
- ^ Said 1982, m/s. 27.
- ^ Biran 2009, m/s. 169.
- ^ Biran 2009, m/s. 210.
- ^ Biran 2009, m/s. 213.
- ^ Biran 2009, m/s. 266.
- ^ Biran 2009, m/s. 217, 278.
- ^ a b Filmindonesia.or.id, Filmografi.
- ^ Karsito 2008, m/s. 23.
- ^ Biran 2009, m/s. 334–351.
- ^ Said 1982, m/s. 35.
- ^ Mahayana 2007, m/s. 209–215.
- ^ Biran 2009, m/s. 329.
- ^ Said 1982, m/s. 34.
- ^ I.N. 1981, m/s. 215.
- ^ Said 1982, m/s. 36–37.
- ^ Mahayana, Sofyan & Dian 1995, m/s. 86–88.
- ^ a b Filmindonesia.or.id, Abisin Abbas.
- ^ Swestin 2009, m/s. 104.
- ^ Said 1982, m/s. 43.
- ^ a b Pringgodigdo & Shadily 1973, m/s. 96–97.
- ^ Siregar 1964, m/s. 68.
- ^ Cohen 2006, m/s. 347.
- ^ Cohen 2006, m/s. 347–348, 394.
- ^ Said 1982, m/s. 107.
- ^ Said 1982, m/s. 30.
- ^ Biran 2009, m/s. 220.
- ^ Biran 2009, m/s. 383–385.
Bibliografi
- "Abisin Abbas". Filmindonesia.or.id (dalam bahasa Indonesia). Jakarta: Konfidan Foundation. Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-08-07. Dicapai pada 7 Ogos 2012. Cite has empty unknown parameter:
|dead-url=(bantuan) - "Andjar Asmara". Encyclopedia of Jakarta (dalam bahasa Indonesia). Jakarta City Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-08-07. Dicapai pada 7 Ogos 2012. Cite has empty unknown parameter:
|dead-url=(bantuan) - "Andjar Asmara" (dalam bahasa Indonesia). Taman Ismail Marzuki. Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-09-02. Dicapai pada 2 September 2012. Cite has empty unknown parameter:
|dead-url=(bantuan) - Bayly, Christopher Alan; Harper, Timothy Norman (2007). Forgotten Wars: Freedom and Revolution in Southeast Asia [Perang yang Dilupakan: Kebebasan dan Revolusi di Asia Tenggara] (dalam bahasa Inggeris). Cambridge: Belknap Press. ISBN 978-0-674-02153-2.CS1 maint: ref=harv (link)
- Biran, Misbach Yusa (2009). Sejarah Film 1900–1950: Bikin Film di Jawa [Sejarah Filem 1900-1950: Membuat Filem di Jawa] (dalam bahasa Indonesia). Jakarta: Komunitas Bamboo working with the Jakarta Art Council. ISBN 978-979-3731-58-2.CS1 maint: ref=harv (link)
- Cohen, Matthew Isaac (August 2003). Trussler, Simon; Barker, Clive (penyunting). "Look at the Clouds: Migration and West Sumatran 'Popular' Theatre" [Pandang kepada Awan: Penghijrahan dan Teater Popular Sumatera Barat] (PDF). New Theatre Quarterly (dalam bahasa Inggeris). Cambridge: Cambridge University Press. 19 (3): 214–229. doi:10.1017/s0266464x03000125. ISSN 0266-464X. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2012-09-02. Dicapai pada 3 September 2012.CS1 maint: ref=harv (link)
- Cohen, Matthew Isaac (2006). The Komedie Stamboel: Popular Theater in Colonial Indonesia, 1891–1903 [Komedie Stamboel: Teater Popular di Jajahan Indonesia] (dalam bahasa Inggeris). Athens: Ohio University Press. ISBN 978-0-89680-246-9.CS1 maint: ref=harv (link)
- "Dardanella". Encyclopedia of Jakarta (dalam bahasa Inggeris). Jakarta City Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-09-04. Dicapai pada 4 September 2012. Cite has empty unknown parameter:
|dead-url=(bantuan) - "Dr Samsi". Filmindonesia.or.id (dalam bahasa Indonesia). Jakarta: Konfidan Foundation. Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-08-07. Dicapai pada 7 Ogos 2012. Cite has empty unknown parameter:
|dead-url=(bantuan) - Eneste, Pamusuk (2001). Buku Pintar Sastra Indonesia [Buku Pintar Sastera Indonesia] (dalam bahasa Indonesia) (ed. 3rd). Jakarta: Kompas. ISBN 978-979-9251-78-7.CS1 maint: ref=harv (link)
- "Filmografi" [Filemografi]. Filmindonesia.or.id (dalam bahasa Indonesia). Jakarta: Konfidan Foundation. Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-08-07. Dicapai pada 7 Ogos 2012. Cite has empty unknown parameter:
|dead-url=(bantuan) - I.N., Soebagijo (1981). Jagat Wartawan Indonesia [Sejagat Wartawan Indonesia] (dalam bahasa Indonesia). Jakarta: Gunung Agung. OCLC 7654542.CS1 maint: ref=harv (link)
- Karsito, Eddie (2008). Menjadi Bintang (dalam bahasa Indonesia). Jakarta: Ufuk Press. OCLC 318673348.CS1 maint: ref=harv (link)
- Mahayana, Maman S. (2007). Ekstrinsikalitas Sastra Indonesia [Ekstrinsik dalam Sastera Indonesia] (dalam bahasa Indonesia). Jakarta: RajaGrafindo Persada. ISBN 978-979-769-115-8.CS1 maint: ref=harv (link)
- Mahayana, Maman S.; Sofyan, Oyon; Dian, Achmad (1995). Ringkasan dan Ulasan Novel Indonesia Modern [Ringkasan dan Ulasan Novel Indonesia Moden] (dalam bahasa Indonesia). Jakarta: Grasindo. ISBN 978-979-553-123-4.CS1 maint: ref=harv (link)
- Ricklefs, M. C. (2001). A History of Modern Indonesia since c. 1200 [Sejarah Indonesia Moden sejak sekitar 1200] (dalam bahasa Indonesia) (ed. 3rd). Hampshire: Palgrave. ISBN 978-0-333-24380-0.CS1 maint: ref=harv (link)
- Pringgodigdo, Abdul Gaffar; Shadily, Hassan (1973). "Andjar Asmara". Ensiklopedi Umum (dalam bahasa Indonesia). Kanisius. m/s. 96–97. OCLC 4761530.CS1 maint: ref=harv (link)
- Said, Salim (1982). Profil Dunia Film Indonesia [Profil Industri Perfileman Indonesia] (dalam bahasa Indonesia). Jakarta: Grafiti Pers. OCLC 9507803.CS1 maint: ref=harv (link)
- Sen, Krishna; Hill, David T. (2000). Media, Kebudayaan dan Politik di Indonesia [Profil Industri Perfileman Indonesia] (dalam bahasa Inggeris). Melbourne: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-553703-1.CS1 maint: ref=harv (link)
- Siregar, Bakri (1964). Sedjarah Sastera Indonesia [Sejarah Kesusasteraan Indonesia] (dalam bahasa Indonesia). 1. Jakarta: Akademi Sastera dan Bahasa "Multatuli". OCLC 63841626.CS1 maint: ref=harv (link)
- Swestin, Grace (July 2009). "In the Boys' Club: A Historical Perspective on the Roles of Women in the Indonesian Cinema 1926 – May 1998" [Di Kelab Budak Lelaki: Perspektif Sejarah mengenai Peranan Wanita di Pawagam Indonesia 1926 – Mei 1998]. Scriptura (dalam bahasa Inggeris). Surabaya: Petra Christian University. 3 (2): 103–111. ISSN 1978-385X. Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-08-18. Dicapai pada 2016-09-20.CS1 maint: ref=harv (link)
Pautan luar
 |
Wikimedia Commons mempunyai media berkaitan Andjar Asmara |